Wat Cindy Shermans pop ons vertelt over vrijheid

Vrijheid betekent méér dan een keuze kunnen maken uit een catalogus vol vooraf vastgelegde opties, betoogt de Nederlandse filosoof Suzanne Roes. Het werk van fotograaf Cindy Sherman herinnert ons eraan dat individuele vrijheid vaak schijnvrijheid is – zoals de case rond de reproductieve rechten van transgenderpersonen bewijst.

In 2007 voerde België een wet in die transgenderpersonen toestond hun geslacht te wijzigen op officiële documenten. De wet werd geprezen als een mijlpaal op het gebied van zelfbeschikking, maar die vrijheid had een prijs. De wet vereiste namelijk dat de betrokkene afstand deed van de mogelijkheid om biologisch ouder te worden. Sterilisatie werd een voorwaarde om het gender te wijzigen en zelfs genetisch materiaal in de vorm van eicellen of zaadcellen mocht over het algemeen niet worden bewaard. Paradoxaal genoeg krijgen witte cisgendervrouwen die sterilisatie aanvragen bij hun gynaecoloog vaak nul op het rekest. Zo liet gynaecoloog Hendrik Cammu in april 2022 in De Morgen optekenen: ‘Wanneer jonge kinderloze vrouwen onder de 35 komen vragen om een sterilisatie uit te voeren, zal ik dat weigeren. Je weet nooit wanneer prince charming om de hoek komt.’

Sterilisatie werd een voorwaarde voor transgenderpersonen om het gender op officiële documenten te wijzigen.

Op het gebied van sterilisatie hebben we duidelijk niet het laatste woord over ons lichaam. In combinatie met een strengere abortuswetgeving dan Nederland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, doemt een heel ander beeld op van de veelgeprezen Belgische ‘vrijheid’ op het vlak van reproductie. Welke vrijheid wil dit land ons geven en welke vrijheid hebben we nodig? Er is immers geen one size fits all: voor verschillende sociale vraagstukken hebben we verschillende ideeën van vrijheid nodig, zoals ook het werk van fotograaf Cindy Sherman toont.

Opstand tegen de dwingende hand

In 1975 maakte Sherman Doll Clothes. In de korte zwart-witfilm, gemaakt met uitgeknipte foto’s van zichzelf, toont Sherman een papieren pop die tot leven komt. Het poppetje worstelt zich uit haar statische positie en bladert door een garderobe in de vorm van een map. Ze heeft al haar kracht nodig om de doorzichtige hoezen om te slaan, op zoek naar de kleding die ze zelf het liefst draagt. Het wordt een wit kleedje tot net onder de knie. Ze wandelt de map uit en kijkt in de spiegel. Ze poseert en bewondert zichzelf. Het moment van zelfgekozen transformatie is echter van korte duur: een paar handen grijpt in. De pop wordt teruggeplaatst in de verstikkende plastic hoes; het zelf gekozen kleedje verdwijnt opnieuw in de diepte van de catalogus.

Dit vroege werk van Sherman is een aanklacht tegen de beperkte vrijheid van vrouwen om te bepalen hoe ze zich kleden en waar ze zich mee bezighouden. In de film betekent onvrijheid het hardhandig ontzeggen van een eigen keuze. Als de handen er niet zouden zijn, was de pop in zekere zin vrij. De dynamiek van Doll Clothes roept associaties op met wat filosoof Isaiah Berlin ‘negatieve vrijheid’ noemt: de afwezigheid van dwang. Het is de vorm van vrijheid die we ons het makkelijkst kunnen voorstellen en afbeelden, bijvoorbeeld in de vorm van gebroken ketenen of open vogelkooien. Het is de vrijheid die ontstaat wanneer we niet worden tegengehouden. We hebben geen last van beperkingen, tegenwerking of grenzen en zonder die grenzen ontstaat de ruimte waarin we kunnen zijn wie of doen wat we willen, zonder inmenging van anderen.

‘Negatieve vrijheid’, als afwezigheid van dwang, is op het eerste gezicht erg progressief, maar het is ook de vrijheid waarop het frackingbedrijf Liberty Energy zich beroept.

Die negatieve vrijheid is op het eerste gezicht erg progressief, maar het is ook de vrijheid waarop bijvoorbeeld het frackingbedrijf Liberty Energy zich beroept, waarvan CEO Chris Wright de nieuwe minister van Energie wordt in de Trump-administratie. Het bedrijf, dat op chemische wijze olie ontgint, verwijst graag naar een ideale wereld waarin er geen restricties zijn. Iedereen doet wat hij wil; zo zijn we allemaal vrij. Duizenden mensen voelen zich door die praktijken echter genoodzaakt om te vluchten voor gezondheidsrisico’s in de vorm van vruchtbaarheidsproblemen, luchtweginfecties, slaapproblemen en maag- darmklachten. Maar die vlucht wordt niet gezien als dwang: niemand verplicht hen om te blijven, niemand verplicht hen om te gaan.

Kiezen uit de catalogus

Negatieve vrijheid is sterk verankerd in onze mensenrechten. Dat is geen verrassing als we in overweging nemen dat de schrijvers van het verdrag vooral uit westerse liberale democratieën kwamen. Zeker na 1945 werd die staatsvorm als tegenwicht tegen fascisme en communisme naar voren geschoven. De nadruk werd gelegd op individuele vrijheden en gelijkheid voor de wet.

In het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (1950) staat bijvoorbeeld dat niemand mag worden gedwongen tot arbeid. Het recht op leven betekent in het verdrag dat niemand het leven van een ander mag ontnemen. Maar recht op leven verplicht de staat niet om de burger te voorzien in voedsel, medicijnen of andere levensnoodzakelijke middelen. Op dezelfde manier heb je recht op ‘eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven’. Je mag niet in je vruchtbaarheid beperkt worden door een zorgverlener of de overheid. Op basis van dat recht zijn heel wat rechtszaken gevoerd tegen artsen die Roma-vrouwen zonder hun toestemming steriliseerden bij een keizersnede. In een wereld waar racisme, seksisme en andere vormen van discriminatie bestaan, is de beslissing over het lichaam het veiligst in eigen handen.

Maar wat kun je met je eigen handen? Wat vindt de vogel buiten de kooi? Dat zijn de vragen waar Shermans pop de toeschouwer mee confronteert. Als de handen de pop niet terug in de hoes hadden geduwd, had ze vrij kunnen kiezen uit alle beschikbare kledingstukken. Ze had kunnen beslissen om opnieuw de doorzichtige hoezen om te slaan en een nieuw kledingstuk aan te trekken. Misschien zou ze langer voor de spiegel staan, zelfverzekerd over de tafel paraderen of een tweede outfit passen. Voor sommigen is de beperkte vrijheid van Shermans pop zonder de handen meer dan genoeg. Ze lijkt oprecht tevreden met haar witte jurkje. Misschien is de selectie in de map wel speciaal voor haar samengesteld. De kledij is duidelijk op haar maat. Dezelfde zweem van keuzevrijheid vind je ook terug in reproductieve steunpakketten. Toen de extreemrechtse partij Vlaams Belang in de verkiezingsbrochure van het afgelopen jaar extra financiële steun beloofde aan jonge moeders, was er ongetwijfeld een groep die die maatregel als een toename van vrijheid zag: de groep vrouwen met een Europese nationaliteit, onder de dertig jaar, met werkervaring of in een opleiding. Maar zo’n maatregel is hoe dan ook beperkend, zelfs voor wie met de aangeboden opties lijkt te matchen. Vrouwen zouden immers druk kunnen ervaren om snel aan kinderen te beginnen omdat wachten hen financieel benadeelt.

Kiezen uit wat voorhanden is, lijkt een vorm van vrijheid. Maar het is een vrijheid zonder ruimte voor groei, verbeelding of verandering.

Op dezelfde manier onthult Doll Clothes de kracht maar ook de beperkingen van vrijheid als een individuele keuze. De macht van de pop is immers sterk begrensd: ze kan slechts kiezen uit een vooraf samengestelde catalogus. Out of the box kiezen is geen optie. Had ze verlangd naar de clownsoutfit waarmee Sherman jaren later zou poseren, dan had ze die niet kunnen bemachtigen zonder hulp – waarschijnlijk van dezelfde handen die haar vrijheid voordien inperkten. Kiezen uit wat voorhanden is, lijkt een vorm van vrijheid. Maar het is een vrijheid zonder ruimte voor groei, verbeelding of verandering. Het is een keuze binnen de grenzen van wat al bestaat. Alleen als je je kan vinden in de status quo, heb je voldoende aan die vorm van vrijheid.

Out of the box

Als we iets anders zoeken dan wat er van ons verwacht wordt, dan is vrijheid gedefinieerd als ‘de afwezigheid van dwang’ echter niet genoeg. Dit is het domein waarop ‘eerbiediging van familie- en gezinsleven’ pas echt een uitdaging wordt. Keuzevrijheid op het gebied van reproductie is zonder hulp immers vaak onmogelijk. Geboortepreventie is hiervan een duidelijk voorbeeld: middelen als de pil, spiraaltjes, sterilisatie en abortus vereisen medische expertise en toegang tot zorg. Ook als er een kinderwens is, speelt hulp een cruciale rol. Mensen in armoede zijn afhankelijk van financiële steun om een veilige en stabiele omgeving voor een kind te creëren. Regenbooggezinnen, die niet bestaan uit twee cisgender-heteroseksuele ouders, hebben medische hulp nodig, bijvoorbeeld via ivf of draagmoederschap. Daarnaast vereisen ethische vormen van adoptie niet alleen financiële middelen, maar ook juridische begeleiding. Het ontbreken van die ondersteuning betekent dat de keuzevrijheid niet voor iedereen toegankelijk is en slechts een theoretische mogelijkheid blijft. Afhankelijkheid lijkt inherent te zijn aan de kinder(loosheids)wens. Vormen van vrijheid die te individualistisch worden ingevuld, schieten dan tekort.

Maar niet alleen blijft de afhankelijke positie in de negatieve invulling van vrijheid vaak onzichtbaar. De ervaring van vrije keuze kan soms ook een vorm van dwang maskeren. Keuzes worden namelijk vaak ingeperkt door onzichtbare ruilsystemen in plaats van door directe regels. Neem werk: hoewel in België niemand letterlijk wordt gedwongen om te werken, is er voor de meesten geen alternatief. Zonder werk heb je geen inkomen. Die verborgen vorm van dwang is ook te vinden in de medische zorg. Zo konden transgenderpersonen in België tussen 2007 en 2018 er formeel voor kiezen om hun vruchtbaarheid op te geven. In ruil daarvoor kregen ze toegang tot transgenderzorg en erkenning van hun genderidentiteit in officiële documenten. Voor velen voelde de ruil als iets dat ze te accepteren hadden, omdat ze de geboden hulp als onmisbaar beschouwden. De keuze werd bepaald door de context – als het enige alternatief binnen het systeem.

Ook al vonden heel wat transgenderpersonen de keuze voor verandering op het paspoort belangrijker dan reproductieve vrijheid, toch ervoeren velen het als een groot verlies. In Nederland heeft het kabinet formeel excuses aangeboden en een schadevergoeding aangeboden. In België hebben minstens 1054 transgenderpersonen volgens het Transgender Infopunt onder een vergelijkbare wet een operatie ondergaan, maar daar blijft het initiatief voor excuses tot nu toe uit.

Collectieve vrijheid

Activist en filosoof Angela Davis toont overtuigend aan hoe vrijheid, zelfs als die wordt ingevuld door ‘meer keuze’, soms een bedreiging vormt in plaats van een bevrijding. In een essay uit de bundel Women, Race & Class (1981) onderzoekt Davis waarom zwarte vrouwen minder vaak deelnemen aan de strijd voor abortusrechten dan witte vrouwen; voor witte vrouwen uit de middenklasse betekent die strijd net een symbool van emancipatie. Davis komt tot de vaststelling dat voor veel vrouwen van kleur en vrouwen in een precaire financiële situatie de mogelijkheid om een zwangerschap af te breken niet simpelweg aanvoelt als een te verwerven recht, omdat ze de last van een doorlopende geschiedenis dragen waarin hun reproductieve rechten stelselmatig werden geschonden. Een spoor van geforceerde sterilisaties en signalen dat hun kinderen niet welkom zijn in de maatschappij, maken duidelijk hoe reproductieve keuzes voor hen vaak meer verplichtingen inhouden dan kansen. Zwangerschapsafbreking is dan eerder een instrument van controle.

Cindy Shermans Doll Clothes werpt een verhelderend licht op dit soort valse vrijheden. De pop beschikt slechts over een hyperindividuele vrijheid die niet verder gaat dan wat ze hier en nu nodig heeft. Echte vrijheid, zoals Davis in later werk zoals Abolition Democracy (2005) en The Meaning of Freedom (2012) benadrukt, vraagt dat we verder kijken dan autonomie en zelfstandigheid. Als individu mogen deelnemen aan een onderdrukkend systeem, is geen vrijheid.

Een collectieve benadering van vrijheid vereist dat we structuren bouwen die voortdurend in staat zijn om de noden van verschillende mensen te herkennen en te ondersteunen.

De vrijheid om te leven en floreren, vraagt om een collectieve benadering. Genoegen nemen met een onderdrukkend systeem omdat het aansluit bij eigen noden, past daar niet in. Een collectieve benadering van vrijheid vereist dat we structuren bouwen die voortdurend in staat zijn om de noden van verschillende mensen te herkennen en te ondersteunen. Voor vrouwen die een sterilisatie wensen, betekent het ook dat ze niet alleen nadenken over de barrières die hun eigen vrije keuze in de weg staan. De slagzin ‘my body, my choice’ alleen volstaat bovendien niet om om sterilisatie in te willigen, net zoals die vraag niet geweigerd mag worden op basis van de algemene vooronderstelling dat prince charming ooit wel eens zou kunnen langskomen. Vrijheid waarborgen betekent altijd opnieuw luisteren, aftasten en reageren.

In Shermans werk is de pop alleen, waardoor de notie van collectieve vrijheid niet van toepassing lijkt. Maar misschien moeten we ervan uitgaan dat de samenleving vol is met poppen als die van Sherman. Poppen die houden van de collectie die hun wordt aangeboden, maar ook poppen die geen enkel stuk uit de map passen. Poppen die door de handen directe dwang ondervinden, en poppen die bij de afwezigheid van de handen een schijnkeuze hebben.

Als de pop van Sherman het werk van Davis had gelezen, zouden de handen die haar terug in de map duwden, in elk geval niet zomaar verdwijnen. In Davis’ wereld is het niet voldoende om de hand weg te nemen en de pop ‘los te laten’. De machtstructuren die die hand voortbrengen, moeten gezamenlijk worden aangepakt: Waarom controleren ze de poppen? Wie profiteert er van hun werk? Hoe kunnen we voorkomen dat zo’n hand opnieuw verschijnt? De poppen zouden niet vechten voor een jurk of een keuze uit een catalogus, maar voor een ruimte waarin iedereen kan groeien, veranderen, en bijdragen aan een wereld waarin iedereen de mogelijkheid heeft om buiten de map te leven. De strijd om echte vrijheid begint bij de vrijheid om niet langer deel te nemen aan een onderdrukkende systeem. Dat betekent ook dat de strijd geen eindpunt kent. In de woorden van Davis: ‘Freedom is a constant struggle.’ Het is een proces dat altijd met ons mee verandert en zo ruimte maakt voor groei en verbeelding.

Deze tekst kwam tot stand in samenwerking met Studium Generale Gent, voor wie Suzanne Roes op 12 december 2024 de lezing ‘Politiek van vruchtbaarheid’ geeft, als onderdeel van de lezingenreeks ‘Bodies'.