Vrouwen op tv: het gouden tijdperk lijkt daar

In de jaren 1980 leefden vier rijpe dames op onze tv: Blanche, Rose, Dorothy en Sophia. Vier scherpe karakters met ieder een eigen persoonlijkheid, die lief, leed en een huis met elkaar deelden. Alles kwam daar op tafel: van werk, ambities en geluk tot vriendschap, gezondheid en seks. Daarmee waren die Golden Girls destijds baanbrekend. Toch duurde het dertig jaar voordat ein-de-lijk meer van dit soort sterke, volwaardige vrouwenrollen op Amerikaanse tv kwamen. Het werd hoog tijd.

In 2013 kondigde Steven Soderbergh, regisseur van films als Erin Brockovich, Magic Mike en de Ocean’s-reeks, aan dat hij met pensioen ging. Hij was klaar met ‘conservatief Hollywood’. Niet veel later was hij terug met Behind the Candelabra, een film over de flamboyante Amerikaanse entertainer Valentino Liberace. Wat hem op betaalzender HBO wel lukte, lukte maar niet in Hollywood. Daar was het onderwerp ‘te gay’, zelfs als een zeer succesvolle regisseur het pitchte. Het gevolg? Soderbergh stapte over naar ‘de meer progressieve televisiewereld’, waar zijn ‘controversiële’ film wel werd gemaakt.

Op betaalzenders is de vrouw niet meer het lijdend voorwerp, maar het leidende onderwerp van tv-series.

Slechts een klein voorbeeld, maar de Amerikaanse televisiewereld schroomt minder zogenaamd risicovolle inhoud of stoute personages te tonen. Conservatief Hollywood blijft liever weg van gecompliceerde vrouwen, holebi’s en minderheden in het algemeen – tenzij als karikatuur natuurlijk. Het grote geld domineert anders op televisie dan in Hollywood. Hier hoeft men minder rekening te houden met het aantrekken van een miljoenenpubliek. Televisieseries kunnen zich richten op niches en hebben een langere doorlooptijd, waardoor het kijkerspubliek langer op zich kan laten wachten. Bovendien komt dat publiek vanzelf wel, als de recensies of het verhaal goed genoeg zijn.

Ook spelen sponsoren of investeerders, die hun geld snel willen terugverdienen, een minder grote rol. Zeker op betaalzenders en streamingsdiensten, waar de kijker betaalt en dus regeert en de Amerikaanse morele waakhond FCC geen boetes voor ongepaste inhoud kan uitdelen. Het is vooral op deze zenders waar de revolutie in de representatie van de vrouw echt heeft plaatsvonden: de vrouw is hier niet meer het lijdend voorwerp, maar het leidende onderwerp van tv-series.

Zoeken naar fabulousness

Wie meer vrouwelijke hoofdrollen in Amerikaanse films wil zien, kan zich natuurlijk altijd wenden tot het meer progressieve en politiek bewuste arthousegenre. Maar het is zeker vreemd dat televisie, een medium dat zich traditioneel meer richt tot de vrouw, nu pas schoorvoetend vrouwlievend wordt. Verveelde huisvrouwen in de suburbs smachten toch al jaren naar een meer evenwichtig vrouwbeeld?

Dat beeld kwam, opvallend genoeg, toen het televisieapparaat zelf veranderde. Want hoe platter het scherm werd, hoe voller de portretten van vrouwen werden. De verbeterde beeldkwaliteit maakte van de onbereikbare figuren echte mensen, die duidelijk onder hun dikke lagen maquillage ook poriën hadden. Alsof toen pas televisiemakers beseften dat wanneer het oog echte mensen ziet, het brein ook echte inhoud en figuren wil waarmee het zich kan identificeren.

Hoe platter het scherm werd, hoe voller de portretten van vrouwen werden

En zie daar: met de introductie van de eerste plasmaschermen midden jaren 1990 kwamen de eerste female driven-televisieseries – na Golden Girls. Natuurlijk ging de inhoud nog vooral over mannen en de liefde, maar Ally McBeal had gewiekste advocaten, Gilmore Girls onafhankelijke moeders en dochters en Buffy the Vampire Slayer had strijdvaardige vampierendoders. De series doorstaan op vele momenten de drie punten van de zogenaamde Bechdel-test waarmee fictieseries worden getest op seksisme: ze kennen minstens twee vrouwelijke karakters die én tegen elkaar praten én ook over andere zaken dan mannen praten.

Bij het veelgeprezen Sex and the City was dat laatste een uitdaging. Wel had de serie – los van de zoektocht naar fabulousness – volop aandacht voor vriendschap en vrouwelijke seksualiteit. Maar de eendimensionaliteit van de karakters was teleurstellend. Alleen het personage Carrie Bradshaw was niet simpelweg een moderne versie van de puriteinse maagd, alwetende moeder of tragische hoer, zoals haar vriendinnen; ze was de samenstelling van hun persoonlijkheden. Desondanks is deze HBO-serie zeker belangrijk, omdat het zenderbazen liet beseffen dat het niche vrouwenseries ook een miljoenenpubliek kon aantrekken. Dat bracht meer vrouwen op tv en niet slechts om de mannelijke hoofdrol van eten te voorzien. Nee, er kwamen gecompliceerde vrouwen die makkelijk de Bechdel-test kunnen doorstaan. Bijvoorbeeld in het grappige Parks and Recreation, Broad City of Unbreakable Kimmy Schmidt en in het dramatische en spannende How to Get Away with Murder, Homeland, House of Cards, Orphan Black en Game of Thrones.

De horror van Hollywood

Het televisielandschap is nu zo aantrekkelijk voor actrices, dat menig filmactrice al de overstap terug heeft gemaakt – van soapster naar witte doek naar dramaserie op betaalde tv. Robin Wright is daarvan een goed voorbeeld: ze kreeg haar televisiedoorbraak in 1984 als Kelly Capwell in de soap Santa Barbara, speelde daarna in films als Forrest Gump en Hurlyburly en keerde terug naar onze huiskamers als Claire Underwood in de Netflix-serie House of Cards. Hoewel ze aanvankelijk minder verdiende dan haar televisieman Kevin Spacey, wist ze met wat publiciteit hetzelfde salaris te onderhandelen.

Volgens de gelijke rechten-organisatie GLAAD was het afgelopen televisieseizoen 43% van de rollen voor vrouwen, terwijl het aandeel vrouwen in Amerikaanse films op 22% lag.

In American Horror Story, dat elk seizoen een ander horrorverhaal uitwerkt, worden de hoofdrollen eveneens gespeeld door prominente Hollywoodactrices. Zie daar een Jessica Lange, Sarah Paulson, Kathy Bates en Angela Bassett. De bundeling van krachtige vrouwenrollen zoals in deze serie is vrijwel ongekend in Hollywood – de vrij agressieve en hatelijke reacties op de all female remake van Ghostbusters verklaren misschien waarom. De inmiddels 67-jarige Lange verklaarde tegenover de Britse krant The Telegraph dat haar overstap naar televisie te maken had met een gebrek aan goede vrouwenrollen in Hollywood. Haar leeftijd speelde daarbij geen rol. Televisie biedt volgens de actrice betere opties, met betere rollen dankzij betere scriptschrijvers.

Hoewel televisie gewoonweg meer werk biedt voor vrouwen, blijkt uit cijfers van GLAAD dat Lange alsnog een punt heeft. De gelijke rechten-organisatie telde alle vrouwenrollen afgelopen televisieseizoen en kwam tot de conclusie dat 43% van de rollen voor vrouwen waren, terwijl het aandeel vrouwen in Amerikaanse films op 22% lag. Volgens GLAAD ligt het aandeel vrouwen op televisie al tien jaar rond de 43% vrouwen, terwijl het aandeel van vrouwen in grotere filmproducties een stuk lager ligt en bovendien sterk fluctueert. Hollywoord zet wel meer in op vrouwelijke hoofdpersonages dan ooit eerder vroeger, met bijvoorbeeld The Hunger Games-reeks, Bridesmaids of Frozen. Toch kun je van een structurele drang tot gelijkwaardigheid nog niet spreken: in 2014 lag het vrouwelijk aandeel in de grootste Hollywoodfilms bijvoorbeeld op 12%, maar liefst 10% lager dan in 2015.

Achter de schermen is het een ander verhaal. Nog geen 30% van de Amerikaanse televisieproducenten en scriptschrijvers bestaat uit vrouwen en ook de toplaag is niet representatief; 70% van de netwerkbazen en het hoger management zijn mannen. Wel zijn die mannen afgelopen jaren duidelijk breder gaan denken en durven kiezen voor meer diepgravende vrouwelijke personages en meer maatschappelijke vraagstukken.

Al heeft dat ook te maken met kijkcijferonderzoeken, waaruit telkens blijkt dat vrouwen grotere mediaverbruikers zijn dan mannen. Die ‘heldhaftige’ keuzes van de mannen in pakken maakt dat televisie nu relevanter, geloofwaardiger en intelligenter is dan ooit tevoren. Wie nu zegt dat hij of zij een avondje gaat bingen op Netflix hoeft zich dan ook nergens voor te schamen; een avondje naar Kinepolis wordt eerder gezien als simpel vermaak.

De sekseneutrale camera

Toon je vrouwen als passief op de beeldbuis, dan gaat de maatschappij ook vrouwen als passieve wezens behandelen.

Het inzicht in het kijkerspubliek verandert niet alleen wat we op televisie zien, maar het verandert ook daadwerkelijk ons vrouwbeeld, als we Simone de Beauvoir moeten geloven. In 1949 schreef ze in Le Deuxième Sexe: ‘On ne naît pas femme. On le devient.’ Ofwel: je komt niet ter wereld als vrouw, het is de maatschappij die mensen tot vrouw maakt. En toon je die vrouwen als passief op de beeldbuis, dan gaat de maatschappij ook vrouwen als passieve wezens behandelen.

Actrice Geena Davis, bekend van de Hollywoodklassieker Thelma & Louise, waarin de hoofdrolspeelsters nog traditioneel moesten sterven voor hun vrijgevochtenheid, richtte daarom het Institute on Gender in Media op. ‘We are training kids from the very beginning, from the first contact they have with pop culture, that girls don’t take up half the space’, vertelde ze aan The Hollywood Reporter. Wanneer we volgens de actrice in popcultuur vrouwen niet terugzien, of slechts in bijrollen, heeft dat ook effect op onze perceptie. Met onder andere datacollectie probeert het instituut die onzichtbaarheid van vrouwen aan te tonen en te veranderen.

Wie naar televisie van nu kijkt, ziet dat die grotere aandacht voor het aanboren van nieuwe publieksegmenten en de onderzoeken naar de representatie van vrouwen hun vruchten afwerpen. Onze manier van kijken naar vrouwen is al veranderd. De standaardwijze, zoals John Berger die in 1972 beschreef in Ways of Seeing, is vaak niet meer van toepassing. Volgens Berger zien we vooral kijkende en handelende mannen en passieve vrouwen die bekeken worden, waardoor de point of view van de camera standaard de blik van het mannelijke personage is. Dat gaat niet altijd meer op en zeker niet in recente uitschieters als Girls, The Honorable Woman en The Fall.

_Girls _wordt geschreven, geregisseerd en geproduceerd door Lena Dunham, die ook een van de hoofdrollen op zich neemt. In de HBO-serie, die een andere generatie vrouwen dan de dames uit Sex and the City in New York volgt, wordt flink afgeweken van het traditionele vrouwbeeld op televisie. De dames zijn egoïstisch, neurotisch, onflatteus, geil, gefrustreerd, ambitieus, gecompliceerd en toch uiterst vermakelijk. In The Honorable Woman speelt Maggie Gyllenhaal daarentegen de elegante Nessa Stein, een Britse zakenvrouw met Israëlische achtergrond en hoop op vrede in het Midden-Oosten. Het personage is gelaagd, multidimensionaal en het nieuwe prototype van de handelende vrouw, die zich tussen de manipulerende en kleinerende mannen om haar heen haar eigen pad uitzet. Het is geen portret van een koele zakenvrouw, maar een vrouw van vlees en bloed met ambities. Ze is hard, doortastend én breekbaar.

The Fall, Girls en The Honourable Woman bewijzen ook dat het klassieke voyeurisme voorbij is.

Dat geldt ook voor The Fall, waarin Gillian Anderson detective Stella Gibson speelt. Net als in X-Files speelt Anderson in The Fall opnieuw een intelligente, sterke vrouw, al vlakt dit keer haar intelligentie haar seksualiteit en menselijkheid niet uit. Ze mag mannen verleiden, huilen én de seriemoordenaar in zijn kraag vatten. Vrouw-zijn wordt zelfs getoond als een meerwaarde: mannen kunnen marionetten worden, zoals vrouwen voorheen poppetjes aan touwtjes waren.

De drie series bewijzen ook dat het klassieke voyeurisme voorbij is. De camera volgt niet meer slechts de blik van de actieve man die toeziet op de passieve vrouw. In de BBC-serie The Fall is daarbij zelfs sprake van een sekseneutrale camera: de camera volgt gewoonweg de hoofdrolspelers. Dat is de ene keer de blik van de vrouwelijke detective, de andere die van de mannelijke seriemoordenaar. Het is een gendergelijk voyeurisme, waarbij vrouwen en mannen mogen genieten van zowel mannen- als vrouwenlichamen.

Waar The Fall, Girls en The Honourable Woman vooral in uitblinken, is het actief bevragen en omdraaien van traditionele genderrollen. Bijvoorbeeld wanneer Stella Gibson in The Fall door een mannelijke collega wordt gevraagd of ze haar onenightstand al langer kende, dient ze hem van repliek: ‘That’s what really bothers you, isn’t it? The one night stand. Man fucks woman. Subject: man. Verb: fuck. Object: woman. That’s okay. Woman fucks man. Woman: subject. Man: object. That is not so comfortable for you, is it?’ Van dit soort dialogen en series zou je als vrouw, dertig jaar na Golden Girls, toch echt hoop krijgen.

VRT belooft beterschap Hoe staat die gendergelijkheid er eigenlijk voor in de Lage Landen? Erbarmelijk is overdreven, maar de representatie van vrouwen op televisie in de Lage Landen laat nog altijd echt te wensen over. De onderzoeken gaan niet alleen over fictiereeksen, maar ook of er vrouwen aanwezig zijn in praatprogramma’s, spelshows en journaals. In Nederland concludeerde het Commissariaat voor de Media vorig jaar dat vrouwen op televisie ‘in onvoldoende mate’ worden gerepresenteerd. Eerder was afgesproken dat de representatie ‘beter’ en ‘evenwichtiger’ moest. Toch is de afgelopen vijf jaar het aandeel vrouwen op de Nederlandse tv gedaald, van 37,6 procent in 2010, naar 35,4 procent in 2015. Vlaanderen doet het net iets beter met gemiddeld 38 procent. Bij de Monitor Diversiteit 2015 valt een genderonderscheid op voor het soort programmering: op Ketnet is 44 procent van de personen een vrouw, terwijl 28 procent van de mensen op Canvas een vrouw is. Canvas beperkt bij non-fictie het aandeel vrouwen tot 27 procent, terwijl bij het minder serieuze fictie dit aantal stijgt tot 47 procent – hulde aan de vrouwelijke detective! De VRT belooft wel beterschap. VRT-diversiteitscoördinator Geertje De Ceuleneer zegt dat meer gelet moet worden op stereotypering en context; vrouwen hoeven niet slechts bij onderwerpen als onderwijs of sociale zaken in beeld te komen. En tegen 2020 wil de VRT dat het vrouwelijk aandeel 40 procent is – al bestaat Vlaanderen nog altijd voor 50,6 procent uit vrouwen.

Fenneke van der Aa is freelancejournalist en tekstschrijver. Ze studeerde Journalistiek in Utrecht en Kunstwetenschappen in Gent. Bij rekto:verso is zij allround redacteur.