De geknevelde vrouw. Hoe macht en moraal het vrouwenlichaam bepalen

Het vrouwenlichaam is een strijdtoneel, stelt journalist en genderexpert Bieke Purnelle in De geknevelde vrouw. Achter elke wet over abortus, elk verbod op een hoofddoek en elke norm over hoe een vrouw zich hoort te gedragen, schuilt een machtsstrijd. In dit messcherpe essay, waaruit rekto:verso een voorpublicatie brengt, fileert Purnelle hoe patriarchale structuren, nationalistische agenda's en reactionaire bewegingen steeds meer controle proberen te krijgen over het vrouwenlichaam.

Ik vertel je wellicht niets nieuws als ik zeg dat gendergelijkheid onder druk staat. Als dat toch een verrassing is, dan heb ik voornamelijk slecht nieuws te brengen. Je hebt ze natuurlijk wel gezien, de brallende macho’s in maatpak, die gestaag de wereldmacht naar zich toe trekken. Je hebt gezien hoe ze mensenrechten bij het grofvuil zetten, migranten schofferen en deporteren, en zweren dat ze orde zullen scheppen in de chaos van de samenleving.

Autocratische leiders en hun steenrijke vazallen hebben de aanval geopend op iedereen die niet in deze ‘orde’ past of ze zou kunnen ondermijnen: critici, migranten, moslims, mensen van kleur, transpersonen, ecologisten en vrouwen.

Overal worden traditionele gendernormen ingezet als instrumenten om macht te consolideren en democratische waarden te ondermijnen. De actuele politieke en maatschappelijke context toont hoe diep patriarchale ideeën en structuren geworteld zijn in onze samenleving, hoe vurig we ook geloofden dat we ze konden afschudden met de nodige educatie en wetgeving.

Overal worden traditionele gendernormen ingezet als instrumenten om macht te consolideren en democratische waarden te ondermijnen.

Genderongelijkheid en een tanend democratisch ideaal zijn geen passanten die elkaar toevallig kruisen in tijd en ruimte, maar ze hebben elkaar nodig. Het beteugelen van de zelfbeschikking van vrouwen en het bedreigen van hun fysieke integriteit zijn niet zomaar ingegeven door conservatieve denkbeelden en idealen, maar maken deel uit van een bitsige en ongelijke politieke machtsstrijd. De uitkomst van die strijd is hoogst onzeker. ‘Het persoonlijke is politiek’ – een slogan die tijdens de jaren zestig werd geboren – is vandaag opnieuw relevant, wie weet zelfs relevanter dan ooit.

Die jaren zestig werden getekend door wat genoegzaam ‘de tweede feministische golf’ wordt genoemd, een beweging die gepaard ging met luide en fundamentele kritiek op de patriarchale samenleving. Seksueel geweld, abortus, reproductieve rechten en vrouwelijke seksualiteit waren prangende thema’s. De essentie van de slogan valt samen te vatten als volgt: de ontevredenheid van vrouwen was geen optelsom van persoonlijke en individuele problemen, maar structureel en maatschappelijk verankerd, een gevolg van patronen, en daarom dus politiek. Ook in 1969 omvatte de slogan een radicale visie omdat ze geen persoonlijke, individuele vooruitgang nastreefde, maar systeemverandering.

Die visie, dat niet enkel de mensen en hun denken en handelen moeten veranderen, maar de systemen en structuren waarbinnen ze dat doen, is intussen door velen gearchiveerd als achterhaald, terwijl ik van mening ben dat ze actueler is dan ooit. Ze valt lastig te verdedigen in individualistische tijden, ook al toont ze haar gelijk op de meest verontrustende wijze.

In een hyperliberale samenleving wordt ongelijkheid gemakshalve beschouwd als een individueel probleem in plaats van een structureel probleem. Je bent zelf verantwoordelijk voor je leven en iedereen heeft gelijke kansen, als je maar hard genoeg je best doet. Bovendien heeft de juridische verankering van heel wat feministische eisen een keerzijde: we zijn gaan geloven dat vrijheid en gelijkheid voldongen feiten en dus niet langer een strijdpunt zijn. Vrouwen hebben gelijke toegang tot onderwijs en werk, zijn economisch onafhankelijk en worden beschermd door wetten die hun fysieke veiligheid moeten garanderen. Waar zeuren ze dan nog over? Intussen wordt duidelijk dat niets voor altijd is verworven, dat rechten nooit voldongen feiten zijn, maar uiterst fragiel en onderhevig aan politieke krachten en machten.

Gelijkheid valt niet louter kwantitatief of juridisch te behalen.

De realisatie van formele gelijkheid heeft ons gesust en doet velen geloven dat de kwestie ‘gendergelijkheid’ is afgevinkt. Formele of juridische gelijkheid betekent dat de wet iedereen gelijk moet behandelen en dat de overheid geen onderscheid mag maken op basis van afkomst, geslacht, seksuele geaardheid enzovoort. Dit beginsel geldt in het Westen misschien wel als de belangrijkste politieke verwezenlijking ooit. Toch biedt het geen garantie voor reële en volledige gelijkheid. Formele gelijkheid is een basisvoorwaarde voor gelijke kansen, maar volstaat niet. Gelijkheid valt niet louter kwantitatief of juridisch te behalen.

Die gedroomde volledige en volwaardige gelijkheid lijkt vandaag verder weg dan tien jaar geleden. Onze eerste reflex bij belangrijke politieke of maatschappelijke omwentelingen is analyseren. We zoeken verklaringen in demografie, sociologie, geschiedenis, geopolitiek en economische tendensen. Het lastige is dat daar veelal een en ander in ontbreekt. Dat heb je wel vaker met wetenschap en expertise die eeuwenlang exclusief of in hoofdzaak door een zeer beperkte groep van de bevolking – in dit geval: mannen, of nog preciezer: welgestelde witte mannen – werd bedreven. Zij kijken naar de wereld vanuit hun mannenlichaam, met mannenogen en vanuit hun mannenperspectief. Kikkers en vogels hebben elk een ander perspectief, waar we zelfs een naam voor hebben bedacht. Dat vrouwen en mannen de wereld niet per se op dezelfde manier ervaren, is opnieuw een radicale gedachte.

Een van de eerste dingen die ik las op 6 november 2024, daags na de presidentsverkiezingen in de VS, was een socialmediapost van een Amerikaanse vrouw die in de school waar ze werkte een paar jongens ‘Your body, my choice’ had horen roepen naar de meisjes in de klas. Daarna een bericht van een andere vrouw, in een andere staat, die zichzelf ‘verdoofd door angst’ noemde. En nog eentje, die geen blijf wist met haar razernij. En nog een, en nog veel meer. Natuurlijk waren er ook boze mannen en ontgoochelde mannen, heel veel zelfs. Maar de vrouwen waren niet gewoon boos. Ze waren woest of verlamd. Vogels kunnen opstijgen en wegvliegen van hun roofdieren. Kikkers niet.

Ideeën over vrouwen en gender die een decennium geleden als extreem werden beschouwd heten vandaag ‘interessant’ of ‘prikkelend’.

Onderzoekers gingen na wat de effecten waren van de eclatante zege van Trump op het internetgedrag ten aanzien van vrouwen, en stelden een exponentiële toename van neerbuigende en haatdragende taal vast. Een deel van de berichten ging nog verder en omvatte expliciete bedreigingen met verkrachting en oproepen om ‘rape squads’ te vormen. Het onderzoeksteam liet optekenen dat die zorgwekkende toename van online haat zich ook vertaalde in offline aanvallen en agressie.

Die bedroevende tendens komt niet uit de lucht gevallen. Het is het resultaat van jarenlang en gestaag opgestapelde misogynie die traag in alle naden van de samenleving is geslopen. Ideeën over vrouwen en gender die een decennium geleden als extreem werden beschouwd heten vandaag ‘interessant’ of ‘prikkelend’ en wie ze uit, krijgt de ruimte om er uitvoerig over te debatteren. Het wereldwijde web blijkt een uiterst vruchtbare biotoop voor de ranzigste vrouwenhaat. De haters in kwestie worden slinks aangemoedigd door politieke actoren, die hun handen in onschuld wassen, want ze hadden het uiteraard nooit zo bedoeld.

Veel dingen die we weten zijn latent aanwezig in ons bewustzijn. Ze liggen er geduldig te wachten tot iemand brutaal de vergeten lade opentrekt en we opgeschrikt worden door het wild opwaaiende stof dat ons de adem beneemt. Feministen happen sinds kort vaker naar adem dan een vis op het droge, niet enkel in de VS, maar overal.

Schijnbaar uiteenlopende dingen en kwesties zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, en de verbanden worden pas duidelijk wanneer we uitzoomen. Zoals je pas begrijpt hoe een wielerwedstrijd verloopt wanneer je dronebeelden ziet die een overzicht bieden van wat er waar en wanneer gebeurt en hoe die feiten elkaar beïnvloeden. Heftige politieke verschuivingen zijn de lens waardoor je de werkelijkheid herbekijkt. Niets staat ooit op zichzelf.

Abortus, fysieke integriteit, reproductieve rechten, seksualiteit: De thema’s van de tweede feministische golf zijn terug.

Maar deze tekst moest over lichamen gaan, en intussen vraag je je af of ik het daar überhaupt nog over zal hebben. Jazeker, en helaas. De thema’s van de tweede feministische golf zijn terug, zij het voorlopig zonder het optimisme en de strijdvaardigheid die deze periode kenmerkten. Abortus, fysieke integriteit, reproductieve rechten, seksualiteit – kortom: zelfbeschikking over hun eigen lichaam – zijn voor vrouwen vandaag geen vanzelfsprekendheid. Heel even wilde ik ‘niet langer een vanzelfsprekendheid’ schrijven, maar dat zou een leugen zijn. Ze zijn nooit vanzelfsprekend geweest, tenminste niet voor iedereen en niet overal, en altijd waren ze voorwaardelijk. Toch leek er lange tijd in het geprivilegieerde Westen een soort sociaal akkoord te bestaan dat deze dingen noodzakelijk waren om van gelijkwaardigheid te kunnen spreken en dat we ze onverminderd moesten nastreven. Dat akkoord is opgeschort, voor onbepaalde duur.

(...)

Hoofdstuk 2: Revanche en controle

In het voorjaar van 2023 sprak goeroe Jordan Peterson voor een uitverkochte Lotto Arena, zijn eerste grote optreden in België. De Canadese psycholoog, door The New York Times ‘de meest invloedrijke publieke intellectueel van de westerse wereld vandaag’ genoemd, moet zowat de bekendste pleitbezorger zijn van traditionele mannelijkheid en draagt de badge van traditionalist en antifeminist met zichtbare trots. Peterson is een internetster, gevolgd door 7,5 miljoen abonnees, en aan het hart gedrukt door conservatieve en rechtse volgers. Zijn boeken en lezingen zijn in hoofdzaak een pleidooi tegen liberaal hedonisme en een waarschuwing en handleiding tegen het verval van traditionele rollen en waarden, met orde en chaos als sleutelbegrippen. Alle substantiële hedendaagse problemen komen volgens hem voort uit chaos, die de orde bedreigt. Die gevaarlijke chaos ziet Peterson vooral in het uitdagen van eeuwenoude mythen en normen, zoals de ‘natuurlijke’ rollen van mannen en vrouwen. Om chaos tegen te gaan is het dus van cruciaal belang om die eeuwenoude rollen te herstellen. Alfamannelijkheid als remedie tegen de ondergang van de westerse beschaving.

Cyberspace wemelt en gonst van de mannengemeenschappen die hun misogyne, holebifobe, transfobe en veelal ook racistische ideeën delen in veilige echokamers.

Waar Jordan Peterson geprogrammeerd staat, vult hij de zalen met gemak. Zijn publiek bestaat in hoofdzaak uit witte mannen. Velen van hen vinden we terug in de manosphere, een geheel van online gemeenschappen van mannen die elkaar digitaal vinden in hun gedeelde vrouwenhaat en antifeminisme. Incels, Men Going Their Own Way (MGTOW), Men’s Rights Activists (MRAs), Pick Up Artists (PUAs), alt-right YouTubers, NoFap users, Puerarchs, Alpha Dads … Cyberspace wemelt en gonst van de mannengemeenschappen die hun misogyne, holebifobe, transfobe en veelal ook racistische ideeën delen in veilige echokamers. Wat ze gemeen hebben, is het heilige geloof dat ze allemaal slachtoffers zijn van een globale samenzwering tegen mannen, een complot dat wordt aangevuurd door vrouwen, vooral de feministen onder hen, die mannen van hun rechten hebben beroofd. Deze ‘mannenrechtenactivisten’ stellen dat mannen een einde moeten maken aan de gynocentrische maatschappij waarin vrouwen de grootste macht zouden bezitten. Status, macht, kracht, prestige en hiërarchie vormen de belangrijkste tools om mannelijkheid te herdefiniëren volgens de evolutionaire biologie, met lichaamscultus en zelfhulpcultuur als meest in het oog springende methodes. In zijn boeken schrijft Peterson tips als:

‘Sta rechtop, met je schouders naar achteren.’
‘Ruim je kamer op.’
‘Stel jezelf heldere doelen.’
‘Neem verantwoordelijkheid.’
‘Focus op zelfontwikkeling.’

Het klinkt allemaal als vaderlijk advies waar niemand wat tegenin kan brengen. Maar achter het retorisch gewiekste format vol constructieve tips schuilt een wereld en mensbeeld waarin geen plaats is voor politieke correctheid en ‘linkse tirannie’. Zo schrijft hij: ‘De mensen die geloven dat onze cultuur een onderdrukkend patriarchaat is, willen niet toegeven dat de huidige hiërarchie misschien gebaseerd is op competentie’.

Petersons tips klinken als vaderlijk advies waar niemand wat tegenin kan brengen. Maar achter het retorisch gewiekste format schuilt een wereld waarin geen plaats is voor politieke correctheid.

Peterson en zijn aanhang pleiten vol vuur voor een terugkeer naar traditionele genderrollen, waarbij de alfaman vanuit een elitepositie macht en controle uitoefent over zichzelf, maar vooral over alle anderen die geen alfaman zijn. Dat doet hij voor hun eigen bestwil, aangezien hij beter geplaatst is om te leiden en richting te geven. Tegenover die alfaman staat de bètaman: fysiek en mentaal zwak, niet assertief, onzeker, en dus geen ‘echte man’. Moderne vrouwen worden geschetst als oppervlakkige, zwakke en irrationele wezens die enkel geschikt zijn voor hun biologische rol als moeder en zorgfiguur. Een terugkeer naar de overzichtelijk georganiseerde samenleving rond het heteroseksuele kerngezin, waarin vrouwen en mannen duidelijke en afgebakende rollen opnemen, zou het tegengif zijn voor de problemen die deze mannen in het leven ondervinden en de verstoorde orde van weleer herstellen.

Geen wonder dat mensen terugverlangen naar wat ze kennen en herkennen, naar orde en overzicht, wanneer de wereld op zijn grondvesten davert en oude, vertrouwde machtsstructuren en patronen worden aangevallen. Geen wonder dat wie vooral baat had bij datgene wat was, nu ontwricht op zoek gaat naar zijn nieuwe plek in een kolkende samenleving. Die acute nood voelt Peterson feilloos aan. Zijn antwoord lijkt logisch en rationeel, maar is verre van origineel. De idealen van Peterson sluiten naadloos aan bij wat prominente en populaire politieke leiders tongue in cheek of in alle ernst vertellen, bij het populaire antiwokediscours, bij de aanzwellende antigenderretoriek, bij de mythe van de slinger die doorslaat, bij vrouwenrechten als voldongen en voldaan en daarom niet langer relevant. Peterson is geen eigenzinnige denker, maar een symptoom van een veel groter en daarom zorgwekkender fenomeen.

Wie controle wil over vrouwen, neemt controle over hun lichaam.

Niet dat de onweerstaanbare en onverwoestbare drang om vrouwen en hun lichaam te controleren ooit helemaal weg was, maar hij kent vandaag een relance en neemt revanche. De backlash tegen feminisme, vrouwenrechten en de rechten van lgbtqi+ is geen exclusief Amerikaanse kwestie, maar maakt deel uit van een globale trend. Vrije, autonome vrouwen en mensen die niet in de afgesproken vakjes passen, vormen niet enkel een bedreiging voor individuele, onzekere mannen, maar ook voor autocraten en autoritaire regimes wereldwijd, en moeten dus beteugeld worden.

Die trend openbaart zich niet enkel in de verontrustende toename van antifeministische retoriek en openlijk misogyne volkshelden à la Peterson, of bad boy Andrew Tate, maar ook politiek. In de politieke strijd van vandaag staan de lichamen van vrouwen centraal, midden in de arena. Wie controle wil over vrouwen, neemt immers controle over hun lichaam. Die onfeilbare methodiek is van alle tijden en maakt nog steeds dankbaar gebruik van oude ideeën, voor de gelegenheid vakkundig opgefrist met moderne terminologie en in een actuele context geplaatst.

(...)

Dit is een voorpublicatie uit het essay De geknevelde vrouw van Bieke Purnelle, dat op 22 april 2025 verschijnt bij Academia Press in de reeks Karakters, essays over filosofie en cultuurkritiek in zakformaat. De Karakters zijn een samenwerking van Studium Generale Gent, Academia Press, deBuren en rekto:verso.

De boekvoorstelling vindt plaats op 29 april 2025 om 19:30 uur in de MIRY Concertzaal in Gent. Bieke Purnelle zal er voorlezen uit De geknevelde vrouw. Daarna brengt Sanne Lolkema feministische slam poetry. De avond wordt afgesloten met een nagesprek door Trouw-redacteur Robin Goudsmit. Tickets via KASK & Conservatorium en Studium Generale.

De geknevelde vrouw
Bieke Purnelle
Paperback
EAN: 9789020947472
€ 14,99