Voorbij de horizon (mozaïek)

Rekto:verso schoof vijf uiteenlopende stemmen dezelfde vraag toe: welk kunstwerk van de jongste vijf jaar vangt voor jou het beste onze tijdsgeest? Best een subjectieve vraag, zou je denken. Tot je merkt hoe sterk de antwoorden naar elkaar neigen.

Op een zwart-witscherm zien we Liz Taylor voor een open raam staan, haar ogen gericht op de horizon. Wat zich daar afspeelt, is niet te zien. Het zou iets aangenaams kunnen zijn, maar evengoed iets angstaanjagends. De volgende beelden, nu in kleur, tonen close-ups van andere filmsterren. Met wijd opengesperde ogen, de wenkbrauwen opgetrokken en de lippen opeengeperst, tasten ze de horizon af.

Aan die horizon verschijnen schepen vol vluchtelingen. De beelden zijn onscherp. De filmsterren turen door toneelkijkers. Maar de zwarte figuurtjes in de boten blijven vaag, hun gezichten onherkenbaar.

Een van de schepen vaart tegen een rots te pletter. De vluchtelingen raken te water. Een actrice kijkt met open mond toe, haar hand klauwt tegen het glas van het raam. Het zeewater kleurt rood. Een drenkeling klampt zich vast aan een stuk hout. De actrice slaat de hand voor de mond, ze knijpt haar ogen toe. De beelden volgen elkaar nu in hoog tempo op, close-ups van blanke filmsterren afgewisseld met vage beelden van de ramp. Ook de dreigende muziek onder de beelden versnelt. De actrice bijt op haar vingers. Van beeld naar beeld wordt de zee een abstract schilderij in rood, wit, blauw en zwart.

Een enkele man dobbert nog op de zee. Dan is alles wit.

Vigil 2017 (‘Wake 2017’), zo heet de fotovideo-montage van de Australische kunstenares Tracey Moffatt (Brisbane, 1960). Ze staat bekend om haar beeldende vertellingen, tussen fictie en geschiedenis, over ras, gender, seksualiteit en migratie. Vigil maakt deel uit van het project My Horizon, dat nog tot november te zien is in het Australische Paviljoen van de Biënnale van Venetië. Hoe kijken mensen vanuit het welvarende, geprivilegieerde deel van de wereld naar de horizon? Hoe reageren ze op wat van elders de einder kruist? Wat is de horizon voor het minder geprivilegieerde deel van de wereld? Hoe kijken mensen daar aan tegen het onbereikbare achter de horizon?

Angst aan de wal

Vele eeuwen geleden wekte de komst van oceaanwaardige zeilschepen in Europa een onbedwingbare lust de wereld achter de horizon te ontdekken. Als er in de zeventiende eeuw foto’s waren gemaakt, had Moffatt spiegelbeeldige versies van haar video kunnen maken: inwoners van Australië die vanachter hun vensters schepen met witte figuurtjes zonder gezicht de kust zien naderen. In zulke close-ups van de ‘Aboriginals’ zou zichtbaar zijn hoe de angst voor het vreemde plaatsmaakt voor ontzetting. Want een ramp komt nooit alleen. Het noodlot dat de ander treft, kan ook jou treffen.

De angst voor het vreemde staat niet los van huidskleur. Eeuwenlang zijn zwarte mensen massaal als handelswaar over de zeeën getransporteerd. De vrijheid om als zelfstandig handelende mensen, als subjecten in plaats van als objecten, in vrijheid het ruime sop te kiezen en zich op andere continenten te vestigen, was hun niet gegund.

Wat Europeanen vroeger deden, kunnen migranten uit Afrika nu niet herhalen.

Historisch gezien zijn de mensen die nu vanuit Afrika of het Midden-Oosten de zee op gaan in de hoop zich op andere continenten te vestigen, te laat. Natuurlijke grenzen als zeeën en bergen kunnen nog altijd worden overbrugd, maar dat geldt niet voor de niet-natuurlijke begrenzingen die de afgelopen eeuwen zijn opgetrokken. Visa, grensbewaking en terugstuurbeleid moeten nu voorkomen dat migranten uit armere delen van de wereld zich in Europa of Australië vestigen. Wat Europeanen vroeger deden – zich al dan niet met geweld vestigen op andere continenten en daar een nieuw bestaan opbouwen – kunnen migranten uit Afrika nu niet herhalen. Toch zijn Europeanen, en Australiërs van Europese afkomst, niet vrij van angst voor een omgekeerde herhaling van de geschiedenis. De vrees dat mensen uit andere continenten ook op drift raken, tekent de hedendaagse verhoudingen ten aanzien van de horizon.

Nieuwe wereld

Moffatts inspiratie voor Vigil was het televisienieuws van 15 december 2010. Een boot met 90 asielzoekers afkomstig uit Iran en Iraaks Koerdistan verongelukte op de kust van Christmas Island, in de Australische territoriale wateren. Meer dan de helft van de vluchtelingen verdronk. De beelden van de tragedie bleven haar achtervolgen. Het maakte haar duidelijk dat grenzen wereldwijd aan het uiteenvallen zijn. ‘De oude wereld is voorbij, de nieuwe wereld komt eraan en grenzen zullen niet gesloten blijven’, aldus Moffatt.

Tot nu toe reageren we daarop met angst, zowel voor de binnendringers als voor het soms rampzalige lot van die binnendringers. Maar de vraag die haar video oproept, is of dat ook anders kan. Zou het mogelijk zijn om voorbij de geschiedenis te denken, voorbij het zwart-wit onderscheid, voorbij de huidige horizon? Met haar project, dat de bekende emoties probeert aan te spreken, opent Moffatt de weg naar het redelijke en verstandige denken over een van de grootste vraagstukken van onze tijd: het massale, wereldwijde kruisen van de horizon.