Voor de verbeelding

Elke vrijdag schrijft een van onze vijf vaste online correspondenten een brief aan iemand. Deze week richt Emma Lesuis haar brief aan verbeeldingszoekers. Na het bekijken van The Man Who Looked Beyond the Horizon, een docu over Bas Jan Ader, dacht ze: hoe kan je achter de horizon kijken en je verbeelding uitdagen als randzaken je opslokken?

Er was de zee. Een zeilbootje en die horizon.

Op 33-jarige leeftijd stak de Nederlandse conceptuele kunstenaar Bas Jan Ader de Atlantische Oceaan over. Alleen. Met zee en horizon in zicht, op een boot van nog geen vier meter.

Het werk van Bas Jan ging over vallen, nooit over opstaan. Zijn handen lieten de takken van de boom los zodat hij in de sloot viel. Zijn benen trapte door waardoor hij de Amsterdamse gracht in fietste. Zijn lichaam rolde voorover waardoor hij van het dak viel.

Was het ‘t lichaam van Bas Jan dat viel of waren dat zijn gedachten? Altijd viel hij in stilte. Altijd alleen. Hij had, zoals hij zelf verwoordde ‘veel gevoel voor de schoonheid van tragiek’ en dat verbeeldde hij meestal door een val. Of door tranen die over zijn wangen naar beneden rolden.

Bas Jan had, zoals hij zelf verwoordde ‘veel gevoel voor de schoonheid van tragiek’ en dat verbeeldde hij meestal door een val.

Hij speelde de hoofdrol in zijn eigen tragische film waarin hij nooit de overkant haalde. Zijn bootje ‘Ocean Wave’ werd in 1976 voor de Ierse kust leeg teruggevonden en iedereen ging ervan uit dat zijn lichaam voorgoed was gevallen, opgegeten door zee, verdwenen in die horizon.

Einde. Schluss. The End.

Maar filmregisseur Martijn Blekendaal heropende het verhaal door een jeugddocumentaire over hem te maken, The Man Who Looked Beyond the Horizon, die vorige week tijdens IDFA in premiere ging (en er de juryprijs mee won). Was hij wel verdwenen? Waar was Bas Jan?

In zijn portemonnee in Los Angeles, waar de Nederlander kunst en filosofie studeerde, vonden ze een code van een kluis. In die kluis lag enkel een non-fictie boek van een man die in een klein bootje de Atlantische Oceaan over zeilde. Maar voordat Bas Jan vertrok, vertelde de auteur in het nieuws dat het verhaal fictief was. Die overkant haalde hij nooit. Als Bas Jan dit wist, waarom ging hij dan (toch)?

Hoewel de film in het teken staat van de mystieke verdwijning van een kunstenaar op zee, verhaalt deze voornamelijk over je eigen angsten onder ogen zien en die trotseren. Over verder durven kijken dan die lange dunne streep in de verte, die grens van ons gezichtsveld, van onze verbeelding.

De ongrijpbare horizon, dat trok Bas Jan aan als een magneet

De ongrijpbare horizon, dat trok Bas Jan aan als een magneet: hij moest en zou zien wat daar achter lag. Voorbij het zwaartekrachtpunt, voorbij dat wat wij kunnen zien.

Voor Blekendaal echter, stoot die horizon juist af. Dat ongrijpbare. Dat einde. Daar moet je ver van blijven. Hij neemt het einde als begin en daagt in de film uit om buiten de pas te lopen, om in je eigen verbeelding op zoek te gaan. De hoe- en waarom-vragen poppen op, maar ook de fantasie neemt over. Wat als..? Kan ik..?

Het jeugdgenre is een – onterecht – ondergeschoven kindje in documentaireland, maar The Man Who Looked Beyond the Horizon is wel een documentaire voor kinderen en jongeren tussen 9 en 15 jaar. En dat lijkt welkom want hoeveel (of hoe weinig) ruimte is er nog voor kunsteducatie op scholen? Wordt de verbeelding genoeg aangewakkerd?

In een tijd waarin burnout en digitale schijnvertoning ons oververhit maken, is het uitdagen van de verbeelding een verademing

In een tijd waarin kunst steeds vaker letterlijk, functioneel of verkoopbaar is of moet zijn, een tijd ook waarin verharding, burnout en digitale schijnvertoning ons uitputten en oververhit maken, is het uitdagen van de verbeelding een verademing. Het dromen. Het loslaten. Jezelf laten vallen.

Het lijkt bijna alsof Bas Jan uit een andere tijd komt gevaren, met de golven mee, om ons te vertellen dat het niet erg is om te mislukken, als je maar probeert. En daarmee is deze film ook – of juist – voor volwassenen.

Maar vaak lijkt die ruimte om te vallen – zeker in de kunsten – ver te zoeken. Jonge makers blijven ‘jong en talentvol’ tot aan hun veertigste, er is een studieschuld die afgelost moet worden, zonder zelfpromotie lijk je niet te bestaan.

Hoe kan je achter de horizon blijven kijken als randzaken je opslokken?

Hoe kan je achter de horizon blijven kijken als randzaken je opslokken? Als een maker almaar bezig is met onderhandelen omdat productiehuizen/ instellingen/ omroepen niet de verantwoordelijkheid willen nemen om freelancers fatsoenlijk te betalen? Eindeloze koffie-afspraken. Aanvragen schrijven. Niemand heeft geld.

‘Je kan beter bij de Albert Heijn gaan werken,’ zei mijn hypotheekadviseur laatst. Moe en uitgeput schrijf ik deze brief in de trein tussen klusjes door die geen geld opleveren maar wel ‘kansen geven’, een ‘platform bieden’ en... ik val om.

Vaak stond ik op het randje. Vaak stelde een stemmetje in mijn hoofd de vraag of ik door moest gaan met rennen. Met presteren. Met het streven naar… naar wat eigenlijk? In de krant lees ik dat perfectionisme werkt als een sluipmoordenaar. Op basisscholen krijgen kinderen mindfulness.

Bas Jan liet zich vallen. Faalde. Keer op keer. Steeds ging hij in tegen de angst om niet te vallen. Hij viel en het was oké. Het lijkt alsof Bas Jan ons een spiegel voorhoudt door zijn eigen kwetsbaarheid te tonen.

Het lijkt alsof Bas Jan ons een spiegel voorhoudt door zijn eigen kwetsbaarheid te tonen.

Kijk naar ons. Wij mensjes. Wat zijn we met zijn allen goed mislukt. In een notebook van Bas-Jan die opdook in een galerie in Los Angeles, had hij als enige Nederlandse aantekening geschreven dat zwaartekracht niet bestaat. Had hij misschien gelijk?

Voor Blekendaal staat Bas Jan symbool als durfal, in tegenstelling tot hijzelf. De documentairemaker ontdekte dat als je zijn kunstfilmpjes Fall 1, Fall II verder afdraait, dat vrienden (en zijn vrouw Mary Sue) hem een helpende hand toereiken. Opdat hij steeds opnieuw kon vallen. En weer opstaan. Hij deed alleen deed lijken alsof hij altijd alleen was.

De vraag is of het feit dat hij in de horizon verdween, uiteindelijk een geslaagd kunstwerk was (de ultieme val) of juist de mislukking van een kunstenaar die het te hoog in zijn bol had gekregen en meende dat hij het alleen wel aan kon (want nooit zou hij weer opstaan)?

Uiteindelijk blijkt, vele decennia later, nu wéér iemand die hem opvangt, zoals vele Bas Jan-geïnspireerden eerder. Ditmaal was het de regisseur Martijn Blekendaal. Hij maakte van de mysterieuze verdwijning van Bas-Jan alsnog een beeldend kunstwerk.

Alsof Bas Jan voordat hij vertrok, dondersgoed wist dat er nog helpende handen zouden komen die hem opnieuw zou doen opstaan, zodat hij eindeloos die overkant blijft halen.

Zie hem lachen van achter die horizon waar we uiteindelijk allemaal in zullen verdwijnen. Noem het mislukken, noem het ‘einde’, maar het zou ook een begin kunnen zijn.