Sociale dood in de kijker

Wat is sociale dood en wat kan ertoe leiden? Kan het zoeken naar ‘inclusie’ of naamsbekendheid (maar niet per se beroemdheid) potentieel schadelijk zijn? In plaats van pasklare antwoorden te bieden, bundelt Tunde Adefioye vragen en open verwijzingen die de lezer zelf mag verkennen. Adefioye plaatst aspecten van Zwartheid centraal aan de hand van personen, gebeurtenissen en citaten die ingaan op het leven van geracialiseerde en gemarginaliseerde mensen in brede zin. Sociale dood betekent het sterven van ziel en geest en een achteruitgang van het mentaal welzijn. Bestaat er een tegengif?

Wat ze zagen is wat ze zagen

Maar hebben ze echt gezien wat ze dachten te zien? Maya deed een poging om het uit te leggen, befaamd en bejubeld. Om duidelijk te maken wat Paul Laurence vele jaren eerder had geschreven in ‘We Wear the Mask’. Om ze aan te wijzen en zichtbaar te maken, te ontmaskeren: de destijds moderne Zwarte vrouwen, die slecht betaalde banen hadden, huizen schoonmaakten, dag in dag uit een masker droegen in de grote stad, spoken die onzichtbaar (gemaakt) door elke uithoek van het land doolden.

Ida, Langston, Denzel, Oprah en zelfs James hebben veel tijd en energie geïnvesteerd om een besef te creëren rond Zwarte cultuur, tradities en de mensen die ertoe behoren. Dat is geen uitverkoop, dat zijn geen De hut van Oom Tom-achtige praktijken, maar pogingen om het lijden van verwanten en van je gemeenschap te onderkennen en zichtbaar te maken voor de dominante witte cultuur, zodat ...

Dit type dood manifesteert zich ook vandaag nog op verschillende manieren in de samenleving, waarin mensen doodgraag gezien willen worden.

Zodat wat eigenlijk? Zodat je je net als Zora aan elk dubbeltje en elk ezelbot moet vastklampen? Zodat je krampachtig je geestelijke gezondheid probeert te bewaken, net als Nina, en later gesynchroniseerd door Lauryn? Zodat je van het leven wordt beroofd zoals de Kings – Martin Luther en vervolgens Rodney. Geen bloedverwanten, maar ze deelden hetzelfde soort leed.

Tel daar Walter bij op, geen King maar wel een Rodney, die vroegtijdig het leven liet. Hun zichtbaarheid werd hen uiteindelijk fataal. De ene stierf door de handen van een witte man, de andere door een ongeluk, maar allemaal werden ze door de dominante witte samenleving naar hun ondergang gedreven. Martin wist maar al te goed dat zichtbaarheid tot de dood kon leiden. Niet de dood van het fysieke lichaam, die Martin later zou treffen, maar een sociale dood.

Begin jaren zestig, enkele maanden voor de historische mars naar Washington, kreeg Martins gezin telefoon van de eerbiedwaardige Adam jr. om hem te waarschuwen dat als hij Bayard tijdens de mars liet spreken er geruchten zouden worden verspreid dat Martin en Bayard een affaire hadden. Hij raadde zelfs aan om de mars naar Washington af te blazen. Meer dan nu het geval is, behandelden veel religieuze zwarte mensen queers en (al dan niet queer) vrouwen à la Dave Chapelle en verwezen ze hen hardhandig naar de zijlijn.

Martin gaf gehoor aan de waarschuwing, waardoor Bayard, een van de hoofdorganisatoren van de mars, buitenspel werd gezet. Een dood die Bayard bijna volledig uit deze historische gebeurtenis zou wegvagen. Het is niet onbelangrijk hier te vermelden dat Bayards openlijke homoseksualiteit de aanleiding vormde voor deze doodverklaring, hij die in 1953 in Pasadena, Californië werd gearresteerd voor het overtreden van de toenmalige sodomiewetgeving. Die informatie werd later door mensen als Powell misbruikt om de koers van de burgerrechtenbeweging te beïnvloeden en tegelijkertijd Bayards nalatenschap uit te wissen.

Dat we onze lessen over solidariteit vergeten zijn, zal uiteindelijk tot onze ondergang leiden.

Hoewel dit lange tijd het geval bleef, was het einde van Bayards nalatenschap gelukkig niet definitief. Die werd jaren later weer tot leven gewekt dankzij een scherpzinnige archivaris. Niettemin stierf Bayard toen in zekere zin een dood die soms ondraaglijk kan zijn.

Dit type dood manifesteert zich ook vandaag nog op verschillende manieren in de samenleving, waarin mensen doodgraag gezien willen worden. Velen onder ons overleven en floreren dankzij die zichtbaarheid, maar sommigen van ons ervaren een sociale dood, waardoor we net als Bayard gedwongen worden om ons terug te trekken, onze prioriteiten te heroverwegen en het licht te verruilen voor de weldaad van het warme, troostrijke duister.

Verdriet als middel om sterren uit een nachtelijke hemel te wissen

Als ons blikveld niet ver reikt, denken we dat we iets tekortkomen, terwijl we eigenlijk genoeg hebben aan elkaar. Al had Zora een punt toen ze zei dat mensen van gelijke kleur niet noodzakelijk verwantschap voelen: ‘All my skinfolk ain’t kinfolk’. adrienne maree, die Zora’s kritische en baanbrekende blik heeft geërfd, schrijft daar openhartig over in We Will Not Cancel Us: And Other Dreams of Transformative Justice (2021):

‘In het verleden ben ik mijn verbinding met het leven, mijn wil om te leven weleens kwijtgeraakt, dacht ik dat het niet uitmaakte of ik er was of niet, en dus ook niet hoe ik mezelf en anderen behandelde. In die periode, waarin mijn toewijding aan het leven twijfelachtig was, nam ik risico’s met mijn geest en lichaam die ik nu niet meer zou nemen. Ik oefende cynisme en wanhoop (...). Die periode van mijn leven was betrekkelijk kort, maar zolang ze duurde geloofde ik nergens in (...). Vanuit mijn diepste binnenste heb ik weer voor het leven moeten kiezen. Daarom ben ik er nog. Ik wil leven. Ik wil willen leven. Ik denk dat iedereen elke dag weer kiest om het leven te omarmen of de rug toe te keren, al is dat voor sommigen geen bewuste keuze. Het kapitalisme maakt het moeilijk te zien welke kant je op gaat (...). In plaatsen met uiteenlopende economische omstandigheden en risico’s hebben zich diverse manieren ontwikkeld om het leven te omarmen.’

We raken er heimelijk door bedwelmd en het gezicht dat we de buitenwereld tonen, is doordrongen van het medeleven, de empathie en de onbaatzuchtigheid die we aan de dag leggen om ons volk te bevrijden.

Dat we onze lessen over solidariteit vergeten zijn, zal uiteindelijk tot onze ondergang leiden. We verdringen ons om gezien te worden, dansen op het ritme dat aanhangers van witte suprematie op de oorlogstrom slaan. Ook de trom van de Kumeyaay- stam heeft al die tijd geslagen, om ons de weg te wijzen. Om processen van ontheemding terug te draaien, maar dat zien we niet. Gezien worden door de dominante samenleving is gewelddadig, maar tegelijkertijd aanlokkelijk en we worden verleid om slokjes te nemen tot we een giftige overdosis binnen hebben.

We worden gedreven door de goedkeuring die ons zo lang werd ontzegd. Beklimmen de berg waarop we bereid zijn te sterven, om aan het kruis te worden genageld dat werd opgericht door een hegemonische macht. Een macht die we nog steeds niet erkennen als de drijfveer van ons handelen. De waarheid is dat het altijd om macht draait, zelfs wanneer we ‘devil let my people go!’ schreeuwen.

Tenzij je meer als Harriet bent dan als Martin, draait het om macht. Tenzij je meer als Che bent dan als Castro, draait het om macht. Tenzij je meer als Tutu bent dan als de Mandela’s, draait het om macht. We raken er heimelijk door bedwelmd en het gezicht dat we de buitenwereld tonen, is doordrongen van het medeleven, de empathie en de onbaatzuchtigheid die we aan de dag leggen om ons volk te bevrijden.

Over welke ‘we’ hebben we het hier trouwens? De gehomogeniseerden zijn zich lang geleden van hun lichaam beginnen te ontdoen, toen ons bloed met de azijn der witheid werd vermengd zodat men ons kon temmen zodat we overheerst konden worden. Met hun goddelijke wanen en hun bereidheid te doen wat nodig is om door de witte racistische maatschappij te worden beschouwd als de stem van hun volk, net als Adam jr. Hier begint de sociale dood, gevolgd door de inbedding in de witte cultuur.

Zichtbaarheid kan tot sociale dood leiden

Soms is onze sociale dood subtieler, eerder een soort terugtrekking; een poging tot herinnering. Het hoeft niet altijd te eindigen met geweld of een daadwerkelijke dood – hoewel dat er deel van kan uitmaken – om de herinnering aan de vrede van weleer uit te wissen. Door ons in onszelf terug te trekken, soms in die mate dat we onszelf sociaal isoleren, alle vormen van zichtbaarheid uit de weg gaan, kunnen we opnieuw met onszelf kennismaken.

Gezien worden door de dominante samenleving is gewelddadig, maar tegelijkertijd aanlokkelijk en we worden verleid om slokjes te nemen tot we een giftige overdosis binnen hebben.

Opnieuw kennismaken met onszelf, betekent opnieuw voor onszelf leren zorgen. Vreugde cultiveren om te herrijzen uit de sociale dood, en herwortelen in solidaire gemeenschappen die ons sterken. In hun boek Care Work, Dreaming Disability Justice (2018) stelt dichter en maatschappelijk werker Leah Lakshmi Piepzna- Samarasinha zichzelf de volgende kritische vragen:

‘Wat betekent het om te worstelen met zulke ideeën over zachtheid en kracht, kwetsbaarheid, trots, hulp vragen of niet – stuk voor stuk diep- gaand verankerd in ras, klasse en gender? Als een vereiste voor collectieve toegang revolutionaire liefde zonder liefdadigheid is, hoe kunnen we elkaar dan leren liefhebben? Hoe leren we het liefdeswerk van de collectieve zorg uit te voeren, dat ons niet ver- laagt maar verheft, dat zich verhoudt tot alles wat zorg zo ingewikkeld maakt?’

Zullen we er ooit in slagen om zorg en zachtheid te vinden, om een dynamiek te creëren waarbinnen het mogelijk is om echt kwetsbaar te zijn, op elkaar te leunen als we steun nodig hebben? Niet alleen als we ten einde raad zijn, als de omtrek van onze lichamen met krijt op de steenkoude grond is gekalkt, of als we worden aanbeden als martelaars in Dana Schutzs schilderij Open Casket (2016).

Zullen we er ooit in slagen om zorg en zachtheid te vinden, om een dynamiek te creëren waarbinnen het mogelijk is om echt kwetsbaar te zijn, op elkaar te leunen als we steun nodig hebben?

Niet alleen als op suprematie gestoelde culturen ons opbranden of tot martelaar verheffen, onze ontbindende lijken gebruikt als script voor filmproducties van een half miljoen dollar, zodat niet-geracialiseerde mensen Zwarte pijn kunnen consumeren. Pas als sociale dood eerder ‘terugtrekken’ dan ‘sterven’ betekent, kunnen we toeleven naar het soort liefde dat bell voorstaat in All About Love: New Visions (2000):

‘(...) Samen hebben het kapitalisme en het patriarchaat, twee overheersingsstructuren, overuren gedraaid om dit grotere geheel van familieverbanden te ondermijnen en vernielen (...). Een extended family biedt de gelegenheid om in aanraking te komen met de kracht van gemeenschap. Ze kan echter alleen een gemeenschap worden als alle leden open met elkaar communiceren. In dysfunctionele families zit er, net als bij kleinere kerngezinnen, vaak ruis op de communicatie. Vaak voorkomt de noodzaak om familiegeheimen te bewaren dat extended families een gemeenschap kunnen vormen (...). Zien we liefde als de bereidheid om onze eigen spirituele groei of die van een ander te koesteren, wat zich uit in daden van zorg, respect en het erkennen en nemen van verantwoordelijkheid, dan hebben alle vormen van liefde in ons leven dezelfde basis (...). Oprechte liefde vormt de basis van de manier waarop we omgaan met onszelf, familieleden, vrienden, partners, met iedereen die we kiezen lief te hebben (...). We verlangen allemaal naar een liefde- volle gemeenschap. Die vergroot onze levensvreugde. Maar velen van ons zoeken uitsluitend naar gemeenschap om te ontsnappen aan de angst alleen te zijn. Alleen kunnen zijn is fundamenteel in de kunst van het liefhebben. Als we erin slagen alleen te zijn, kunnen we met anderen zijn zonder hen te gebruiken als ontsnappingsmiddel (...). Mogelijk is jezelf verzoenen met stilte en rust de eerste stap naar soelaas vinden in alleen-zijn (...). Door van eenzaamheid naar gemeenschap te gaan, versterken we het vermogen tot verbondenheid met elkaar. Door middel van verbondenheid leren we elkaar van dienst zijn. Dienstbaarheid is ook een dimensie van liefde binnen een gemeenschap (...).’

Vanuit een soort overlevingsdrang ontzeggen we onszelf, ten onrechte, het volledige potentieel van onze mogelijkheden. We hebben zo lang geloofd in de beperkingen en oogkleppen die de witte racistische maatschappij ons heeft voorgehouden, dat sommigen van ons de paden niet meer zien naar de moerassen waar we nieuwe marrongemeenschappen zouden kunnen vormen. De paden die ons een visie kunnen opleveren als die van Harriet, om een toevluchtsoord te creëren voor voormalige tot slaaf gemaakte mensen die gedwongen waren te werken voor een machine die dood boven leven stelde. Een kapitalistische machine die diep vanbinnen zelf in een staat van necrose verkeerde.

We veronachtzamen onze banden met de natuurlijke wereld, ontzeggen andere wezens en niet-levende dingen zorg en daarmee de mogelijkheid om voor ons te zorgen. De necrose is een loskoppeling van onze geschiedenissen. Een verscheuring en lobotomie van tijdperken waarin nauwe verbondenheid met de natuur noodzakelijk was.

Opnieuw kennismaken met onszelf, betekent opnieuw voor onszelf leren zorgen.

Zolang we geen eerbied koesteren voor de natuur, worden bomen, die een verlengstuk zijn van onszelf en van de lucht(en) die we inademen, rottend aan hun lot overgelaten, langzaam weggeteerd door kevers. Giftig afval stroomt naar meren die ons, onvrijwillige deelnemers in de kringloop van het leven, de diepte in trekken. Het voedt wateren die zouden kunnen samenvloeien met de Nijl, of met de Amazone.

Binnen zo’n stroming was er maar één evolutie mogelijk en die stond allesbehalve in het teken van de viering van het volle leven – hyperkapitalisme onder een andere naam. Eén die letterlijk miljoenen lichamen van dode Afrikanen vereiste als surplus, zodat transporteurs van menselijke lading grotere schadeclaims konden vorderen, gedekt door onder meer Lloyds Bank. Nog steeds gebruikt die machine de lichamen van geracialiseerde en gemarginaliseerde personen om de extravagante levensstijl te financieren die noodzakelijk is om hen die nog niet geloven tot geloof te brengen.

We hebben zo lang geloofd in de beperkingen en oogkleppen die de witte racistische maatschappij ons heeft voorgehouden, dat sommigen van ons de paden niet meer zien naar de moerassen waar we nieuwe marrongemeenschappen zouden kunnen vormen.

Het geloof dat er geen belangrijker race bestaat dan die om miljardair te worden. Met ‘I’m rich bitch!’ als strijdkreet. Hoe we die rijkdommen verwerven doet er niet langer toe. Het kan door à la Jay-Z cocaïne te verkopen aan witte investeringsbankiers en crack te dealen aan Zwarte en Bruine mensen die wonen en werken in wijken waarvan sommige doen denken aan een wonderland van Hades, waar economische ongelijkheid en flagrant onrecht hoogtij vieren. Plaatsen waar gettohelden en -supersterren als Kendrick geboren en getogen worden in de klauwen van het witte mannelijke patriarchaat.

Waar geest en Zwart lichaam jeugdtrauma’s oplopen die sporen nalaten op hun ziel. Als ze geluk hebben, overleven ze (soms tijdelijk), zoals 2Pac, Lil’ Kim, Biggie, Kendrick en Cardi. Die geven dat trauma een plek in poëzie van de straat, waarmee ze de levens van sommigen en de worstelingen, pijn, aspiraties en inspiraties van velen vertegenwoordigen. Een soort messiassen of profeten die uitstijgen boven de witte racistische cultuur waarin hun voorgangers gedwongen ploeterden en wegkwijnden.

Nog steeds gebruikt die machine de lichamen van geracialiseerde en gemarginaliseerde personen om de extravagante levensstijl te financieren die noodzakelijk is om hen die nog niet geloven tot geloof te brengen.

Een beerput van geweld, verraad en gebrek aan solidariteit: dat is het narratief dat de dominante samenleving aan de man brengt in het avondjournaal en verkoopt op de aanplakborden langs Sunset Boulevard en Piccadilly Circus. Narratieven die beelden en proporties vertekenen tot er iemand als Jaar op het toneel verschijnt en alles op z’n kop zet. Sommigen verwerven hun vrijheid, of komen alleszins in de buurt.

In een witte racistische cultuur is schaarstementaliteit de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Hoe kunnen we ons werkelijk bevrijden van een cultuur die is gegroeid uit een surplus van dode lichamen, van een cultuur die gedwongen de dood in de ogen keek tijdens zondagse picknicks waarbij ‘pickaninnies’ (zwarte kindjes) in de populieren hingen, van het disproportionele toezicht op jonge Zwarte lichamen die worden klaargestoomd om te sterven?

Hoe we omgaan met moeilijkheden uit het verleden en hoe we potentiële sociale dood verwerken, kan ons helpen om de liefde weer aan te wakkeren.

Die werkelijke bevrijding is alleen mogelijk door afstand te nemen van de hustlecultuur en al haar lofzangen erop, zeker van de Grammy’s en de Oscars, maar ook van de cultuur om de ‘eerste ... ooit’ te willen zijn. Zelfs de eerste om ooit een Pulitzer te winnen. Want in die cultuur eindigt zichtbaarheid vaak in een slagveld en in gevaar voor het vege lijf. Het begon bij Martin Luther die vermoord werd nadat hij de Nobelprijs had gewonnen en blijft hardnekkig aanwezig in de vele manieren waarop het penitentair-industrieel complex uitgroeit tot een walhalla voor moordenaars.

In All About Love schreef bell:

‘De voordelen genieten van het leven en liefhebben binnen een gemeenschap, stelt ons in staat om vreemden onbevreesd te ontmoeten en hen openheid en erkenning te schenken (...). In tegenstelling tot andere bewegingen voor sociale verandering waarvoor je je bij een organisatie moet aansluiten of bijeenkomsten moet bijwonen, kunnen we om het even waar beginnen met het gemeenschapsvormingproces (...). Telkens als we familiebreuken helen, versterken we de gemeenschap. Zo oefenen we ons in liefdevolle handelingen. Die liefde legt de basis om gemeenschap te bouwen met vreemden. De liefde die we binnen een gemeenschap creëren nemen we overal met ons mee. Als we ons door die wetenschap laten leiden, zorgen we ervoor dat elke plek waar we heengaan een plek is waar we terugkeren naar de liefde.’

Hoe we omgaan met moeilijkheden uit het verleden en hoe we potentiële sociale dood verwerken, kan ons helpen om de liefde weer aan te wakkeren. Die liefde kan mogelijk niet worden gedeeld door de mensen en gemeenschappen van vandaag. Maar toekomstige gemeenschappen kunnen haar wel met open armen verwelkomen, zolang we tijd en moeite nemen om te helen, een voortdurende en bewuste handeling. Om gelijktijdig ontheemding tegen te gaan, moeten we terugkeren naar een intiemere relatie met de natuur in onszelf en om ons heen. Als de maan de kracht heeft om oceanen te bewegen, kan ze ook nieuwe levenswijzen en nieuwe getijden aantrekken. Mits we de boodschap tenminste een kans geven om gehoord te worden.