Silent Times doet de aandacht verhevigen

De tentoonstelling Silent Times in de Antwerpse Kunsthal Extra City brengt vier werken samen rond de zeggingskracht van stilte. Voor cultuurjournalist Virginie Platteau is de expo een verademing, maar evengoed een commentaar op wat zich in de schreeuwerige wereld daarbuiten afspeelt.

De expo Silent Times, die nog tot eind maart in Kunsthal Extra City loopt, geeft een stem aan wie er geen heeft. Hoewel: is dat wel zo? De vier werken die curator Joachim Naudts er samenbracht zijn niet manifest activistisch, er is geen expliciet protest in te herkennen. De installaties moeten het publiek wel confronteren met het onuitsprekelijke. Ze presenteren stemmen die geluidloos blijven, net zoals ze dat op het wereldtoneel zijn: stille getuigen, uitgewiste instructies, verwijderde getuigenissen.

Verweerd en veerkrachtig

Het eerste werk dat we aantreffen in de ontwijde kerk van het Dominicanenklooster, waar de expo is ingericht, is Anchor in the Landscape van de joodse kunstenaar-activist Adam Broomberg en fotograaf Rafael Gonzalez. Broomberg en Gonzalez brachten gedurende twee jaar olijfbomen in de bezette gebieden op de Westelijke Jordaanoever in beeld. Sommige van de bomen die ze vastlegden zijn wel honderden jaren oud. De olijfboom, waar honderdduizenden Palestijnse families van leven, is net als de watermeloen een symbool van de nationale identiteit en cultuur. En van het Palestijnse verzet: sinds de Zesdaagse Oorlog in 1967 worden olijfbomen vernietigd door Israëlische autoriteiten en illegale Joodse kolonisten. Broomberg en Gonzalez, die allebei deel uitmaken van Artistis + Allies x Hebron (AAH), noemden hun portrettenreeks Anchor in the Landscape. De bomen die ze fotografeerden zijn ijkpunten in een historisch landschap dat onderhevig is aan ingrijpende transformatie. Voortdurend wordt hun leefomgeving betwist, bedreigd, aangevallen en vernietigd.

De vier werken presenteren stemmen die geluidloos blijven, net zoals ze dat op het wereldtoneel zijn: stille getuigen, uitgewiste instructies, verwijderde getuigenissen.

De levensgrote prints hangen pontificaal en als het ware zwevend nabij de ingang van de expozaal, tegen een donkere achtergrond. De belichting doet ze oprijzen uit het duister – van een afstand gezien lijken ze gravures. Het lijnenspel van hun bast en takken voert mee naar een tijdloosheid. De bomen zijn levende wezens die getuigen van een ander, veel uitgestrekter tijdsverloop. Verwrongen in de meervoudige stam, getormenteerd en verweerd, maar ook vitaal en veerkrachtig.

De bomen werken ook in op wie de symboliek ervan niet zou kennen. Via plastic afval op de grond of een grensmuur op de achtergrond sijpelt de realiteit binnen. Tegelijk word ik meegetrokken in een beleving die iets mystieks heeft.

Alles op mute

Ineens knalt een revolverschot door de exporuimte. Het is het enige geluid dat te horen is in de video-installatie Brown Bodies in an Open Landscape are Often Migrating van de Pakistaanse maker Basir Mahmood. De muurhoge beelden tonen in een drieluik een samensmelting van meerdere YouTube-filmpjes, gemaakt door migranten die van Zuid-Azië naar Europa reisden. De video’s zijn oorspronkelijk bedoeld als praktisch advies aan anderen die nog willen vertrekken. Ze geven routes aan, te mijden plekken en geven tips. Tegelijk documenteren ze de onwaarschijnlijke wreedheid van de vlucht. Tijdens hun jarenlange omzwervingen door onherbergzame landschappen voelen de migranten zich opgejaagd en onveilig. Lang niet altijd bereiken ze hun bestemming.

Mahmood verwerkt in zijn installatie fragmenten uit de originele video’s, maar daarnaast voert hij ook re-enactments op. We zien stills met notities op scriptbladen, fragmenten op de telefoons van de crew die hij hiervoor inschakelde. De kunstenaar focust op de uitputting van de ploeg onder de brandende zon, de moeilijkheden van de cameramensen om verdwaalde acteurs te lokaliseren in het dorre landschap en de grootse, haast pathetische gebaren van de regisseurs die het filmen op afstand coördineren. Is het documentaire, is het fictie? We zien het licht veranderen; zijn we getuige van één dag?

De video’s waren bedoeld als praktisch advies aan andere migranten. Ze geven routes aan, te mijden plekken. Tegelijk documenteren ze de onwaarschijnlijke wreedheid van de vlucht.

De acteurs en regisseurs zijn locals, verbonden aan de filmindustrie van ‘Lollywood’, in het Pakistaanse Lahore. We zien hun wapperende kleren, hun monden die aanwijzingen schreeuwen in de ruige omgeving, maar alles staat op mute. Het heeft iets bevreemdends, en het zet associaties en interpretaties in gang bij de kijker, die verleid wordt het ‘verhaal’ in te vullen. Zijn we getuige van een vlucht op leven en dood, of van een performance? Wie regisseert wie, en wat kan auteurschap betekenen wanneer YouTube-filmpjes het bronmateriaal vormen?

Ook de ruimtelijke ervaring van Brown Bodies is indrukwekkend. De grote projectieschermen maken de kijkervaring levensecht. Ze reiken tot de grond, we lijken zo het dorre landschap in te kunnen wandelen. De achterkant van deze enorme ledschermen lijkt dan weer een installatie op zich: een symmetrie van zwarte vlakken en aluminium frames die onwillekeurig corresponderen met de geometrische patronen in de zwart-witte tegelvloer; een technologisch vlak landschap opgetrokken als anachronisme naast de biechtstoel in de voormalige kerkruimte.

Soundtrack bij een stille dag

Het volgende werk dat we tegenkomen in de grote exporuimte heet Disruptions. Tussen 2015 en 2017 maakte kunstenaar Taysir Batniji screenshots van de videogesprekken die hij voerde met zijn moeder en familie in Gaza. In dit werk brengt hij 36 van deze gepixelde foto’s in reeksen samen. Door de zware beperkingen op het dataverkeer en de slechte digitale verbinding over een minimale bandbreedte lijkt het alsof de beelden gecensureerd zijn. Er zijn voortdurende onderbrekingen, woorden en beeld vallen weg, de verbinding gaat verloren. We zien alledaagse huiselijke taferelen, gezinsmomenten, een keuken, met daar omheen de vijandige buitenwereld. Batniji heeft al jaren alleen in de digitale ruimte contact met zijn familie, maar ook die is niet veilig. De chaos in het hoofd van wie de snapshots maakte en de onrust bij de steeds moeilijker te herkennen vlakken wordt voelbaar bij de kijker. Wat gebeurt er op de momenten dat het beeld vervaagt, wanneer het contact wegvalt? In de beeldenreeks zit een toenemende abstrahering. De laatste foto’s lijken wel nevel.

Wat gebeurt er op de momenten dat het beeld vervaagt, wanneer het contact wegvalt?

In de achterste kapel van het gebouw bevindt zich ten slotte Silence in Do. De installatie vertrekt vanuit een reële gebeurtenis in het leven van Younes Zarhoni. Op een zomerdag in 1999 trouwde een familielid van de kunstenaar, precies op de dag dat de Marokkaanse koning Hassan II overleed. Er werden enkele dagen van nationale rouw ingesteld. Nergens mocht muziek weerklinken, ook niet bij huwelijksfeesten. Deze collectief opgelegde stilte is tastbaar op de homevideobeelden die van de bruiloft werden gemaakt. Trouwfeest en nationale rouw wisselen elkaar af in vervaagde, vertraagde beelden.

Zarhoni herinterpreteert de stilte door telkens te focussen op een andere muzieknoot. Elke noot die weerklinkt is een combinatie van het geluid van een analoge synthesizer uit de jaren 1990 met lagen gesampelde stilte; geen stilte is immers dezelfde, er zijn altijd wel microgeluiden of ruis aanwezig. De beelden zijn amateuristisch en hebben hetzelfde kleurenpalet als de glasramen van de kapel, wat een eigen sfeer geeft aan dit document, dat tegelijk historisch, persoonlijk en abstract is. De stilte die een feestende familie overvalt door de omstandigheden – de dood van een koning – is geen stilte. Het is een onvrijwillig en niet noodzakelijk doorvoeld betonen van respect en eer, in combinatie met gedempte feestvreugde. Hier wordt rouw opgedrongen ten koste van private uitbundigheid. Zoveel jaar na dato heeft de maker alsnog een klankband samengesteld, een soundtrack bij deze gedwongen stille dag.

Awkward moment

In die zin toont Silent Times de gelaagdheid van deze tijd, die allesbehalve stil is. We worden permanent gebombardeerd met lawaai, ruis en informatie. Strikt genomen is het zelfs niet stil in de Kunsthal. Je hoort het suizen en zoemen van de technische installaties, het geschuifel en het zachte spreken van bezoekers. Geluiden van de straat waaien binnen door de open deuren. Toch hangt hier een andere sfeer, een gedemptheid die tegelijk de aandacht verhevigt. Bij de opening van de tentoonstelling werd bewust een ‘awkward moment’ gecreëerd. Geen speeches, alleen instrumentale muziek, die vervaagde tot stilte. In stilte werd een toast uitgebracht. Nadat minutenlang was afgeteld, hoorde je alleen het tikken van de glazen.

De expo Silent Times is nog tot en met 30 maart te bezichtigen in Kunsthal Extra City (Antwerpen). De finissage ‘Break The Silence’ vindt plaats op 28 maart.