Santa Barbara in FOMU. Een expo als aankomstpunt

In het FOMU in Antwerpen is momenteel de expo Santa Barbara te zien, waarin de Armeense fotografe Diana Markosian het migratieverhaal van haar gezin en de Amerikaanse droom van haar moeder reconstrueert. Bouke Schut bleef staan bij het sleutelwerk uit de reeks: The Arrival.

Direct naast de ingang van Santa Barbara, de expo van Diana Markosian die momenteel in het Fotomuseum (FOMU) in Antwerpen te bezichtigen is, staat een knalroze cabine met gordijntjes. Twee bezoekers verlaten juist de expositieruimte en krijgen de cabine in de gaten, waarna ze nieuwsgierig achter de gordijntjes verdwijnen. Ik besluit eerst ‘The Arrival’ te herbekijken: een foto die mij na de eerste bezichtiging bleef achtervolgen. Welke narratieve middelen gebruikt Markosian in deze foto, en hoe schept zij zo ruimte voor een bredere discussie over ontheemding?

Zoals de expo is ‘The Arrival’ geen uit het leven gegrepen beeld, maar een uitsnede van een zorgvuldig geconstrueerd narratief.

‘The Arrival’ – een vrouw met twee kinderen op een rode loper, eindigend in een door licht overgoten woestijnlandschap – is het uithangbord van de expositie. Markosians verhaal ligt in het beeld besloten: hoe ze in 1996 als zevenjarig meisje halsoverkop van Moskou naar Californië verhuisde omdat haar moeder Svetlana droomde van een leven zoals afgebeeld in de soapserie Santa Barbara; hoe haar vader achterbleef en ingewisseld werd voor een aanzienlijk oudere man die dan wel in Santa Barbara woonde, maar in niets op een soappersonage leek; hoe Markosian leerde die man ‘vader’ te noemen, al bleef hij een vreemde voor haar; hoe die grote vlucht naar een beter bestaan eindigde in een desillusie. Santa Barbara – naar de gelijknamige soap – is een meerstemmige reconstructie van Markosians verleden, bestaande uit een reeks geënsceneerde foto’s en een film. Markosian castte acteurs om haar familieleden te spelen en werkte samen met zowel de schrijver van de soap als met haar moeder, broertje en biologische vader om tot het uiteindelijke script te komen. Gaandeweg ontdekte ze dat de verhuizing naar de Verenigde Staten onder hoogdruk was gemaakt, omdat Svetlana haar kinderen een jeugd wilde geven die onbereikbaar was in het arme en perspectiefloze Moskou.

De expositie is als het ware het archief waarin wij de totstandkoming van de film kunnen zien: een bonte collage van scriptscènes, jeugdfoto’s van Markosians gezinsleven en portretten van mogelijke acteurs. Zo is ook ‘The Arrival’ geen uit het leven gegrepen beeld, maar een uitsnede van een zorgvuldig geconstrueerd narratief. In de slotscène van de film komt het beeld in beweging. Terwijl we de actrice die Svetlana vertolkt de rode loper zien oprollen, horen we Markosian haar moeder vragen: ‘Do you feel like our story is like a soap, mama?’ Svetlana: ‘It is life.’

Over de rode loper

De rode loper, het verdwijnpunt van de foto, leidt ons binnen. Doorgaans staat ze symbool voor een glamoureuze plek waar belangrijke mensen samenkomen: Hollywood, premières, ceremonies. Juist door deze rode loper in een uitgestrekt, verlaten landschap uit te rollen, zoekt Markosian naar een andere betekenis van dit symbool. Waarom staan haar subjecten met hun ruggen naar ons toe, en waarom worden zij niet hartelijk onthaald? Alle mogelijke scenario’s waarvoor de foto nog ruimte laat – dat de drie figuren zich omdraaien en via de rode loper terugkeren, bijvoorbeeld – worden in de film en de rest van de expositie terzijde geschoven: de film stuurt hen onherroepelijk vooruit. Door het beeld van de rode loper tegenover het onherbergzame landschap te zetten, laat Markosian zien dat de verwachtingen van haar moeder niet samenvielen met het werkelijke leven in Santa Barbara. En precies op dat punt laat Markosian haar toeschouwers binnen: door de keerzijde van de rode loper te belichten, het gevoel dat ontstaat wanneer je je realiseert dat een droom niet met de werkelijkheid samenvalt, tilt zij Svetlana's ervaring boven het persoonlijke uit en maakt ze die voor al haar toeschouwers invoelbaar.

Dit keer ontrolt zich voor Markosians ogen geen soapserie, maar haar eigen leven, dat ze vanuit het perspectief van een toeschouwer in elkaar probeert te puzzelen.

Om de acteurs voor de film te selecteren, doorliep Markosian een lang en confronterend traject: vooraleer zij de juiste Svetlana had gevonden, passeerden driehonderd actrices de revue (het doorslaggevende detail voor de gekozen actrice was haar manier van lopen). Om de juiste Eli (‘Vader’) te vinden, liet Markosian haar kandidaten fictieve liefdesbrieven schrijven, precies zoals de werkelijke Eli deed toen hij Svetlana’s oproep in een date-rubriek van de krant tegenkwam. Portretten van mogelijke Eli’s kijken ons glimlachend, angstig en monter aan. Auditiefilmpjes van mogelijke Svetlana’s zijn met een koptelefoon te bekijken en beluisteren.

We zijn getuigen van Markosians artistieke pogingen om het plotselinge uiteenvallen van haar gezin, en de kunstmatige vervanging van dat gezin, te begrijpen: door afstand te nemen, het verhaal vanaf de buitenkant te bestuderen, creëert zij een situatie waarin alle stemmen evenveel bestaansrecht krijgen. Dit keer is het niet de soapserie Santa Barbara die zich voor haar ogen ontrolt, maar haar eigen leven, dat ze vanuit het perspectief van een toeschouwer in elkaar probeert te puzzelen. In ‘The Arrival’ zien wij drie acteurs die haar moeder, zijzelf en haar broertje vertolken. Het koffertje en de mooie jurk van haar moeder geven ons een glimp van haar intenties. We kijken naar personages en laten ons meeslepen in hun verhaal. Juist door onze narratieve verbeelding aan te spreken, door een fictieve constructie van haar geschiedenis te maken, weet Markosian onze emoties uit te puren en ons te betrekken in haar geschiedenis.

Waar de fictie in de realiteit wordt gezocht, begint het soapideaal scheurtjes te vertonen.

Haar decor bouwt zij even zorgvuldig op. Het is zowel een esthetisch beeld om naar te kijken – symmetrisch, licht en kleurrijk – als een plek waarvan een onmiddellijke dreiging uitgaat, juist omdat het landschap zo contrasteert met de rode lopers en de personages. De dreiging lijkt te komen van de dunne wolkensliertjes die plagerig overwaaien; van de bergen in de verte, de optische illusie van nabijheid; van de droogte, die zo contrasteert met het bloemrijke, vruchtbare landschap dat de soap Svetlana en haar familie had beloofd. De spanning ontstaat op het punt waar het landschap niet enkel bekeken, maar daadwerkelijk betreden wordt. Waar de fictie in de realiteit wordt gezocht, begint het soapideaal scheurtjes te vertonen. Het landschap is niet letterlijk te nemen, zoals we leren uit het andere materiaal van de expositie: ‘Vader’ haalde Markosian samen met haar moeder en broertje op, ze woonde tot haar veertiende bij hem in, tot hij Svetlana via een telefoontje liet weten dat het niet meer lukte. De verschillen waren te groot, hun levens zouden nooit naadloos met elkaar kunnen vergroeien. Met het decor vindt Markosian een manier om ontheemding, eenzaamheid en verwarring metaforisch uit te drukken en ondertussen ruimte te laten voor verschillende interpretaties en verhalen.

Share your story

Tot slot die titel, die niet zou misstaan als slotaflevering van een soap: ‘The Arrival’. Vanuit narratief perspectief lijkt deze titel een ironische verwijzing naar het moment van arriveren in Californië – de ultieme anticlimax – maar het feit dat we naar een geënsceneerde foto kijken, nodigt de toeschouwers uit die titel van een andere kant te beschouwen. De aankomst is namelijk niet enkel het afgebeelde; de foto zelf, en het feit dat wij ernaar kijken, is óók een aankomst. De zoektocht naar een nieuwe identiteit en het verkennen van zowel fysieke als mentale grenzen, beperkingen en mogelijkheden, en de heropbouw die telkens weer op een verlies volgt, vormen de basis voor diasporakunst. Is de serie dan eigenlijk wel een artistieke verbeelding van desillusie, of is die desillusie slechts het begin van een proces? Met Santa Barbara demonstreert Markosian immers dat juist de frictie tussen ideaal en realiteit mooie kunst kan opleveren. Ook kunst is een aankomstpunt.

De roze cabine, een geënsceneerde setting, blijkt een portaal naar menselijkheid, een ruimte voor iedereen die verlangt naar een luisterend oor of kijkje in de ziel.

Bij de uitgang kom ik de knalroze cabine met de gordijntjes weer tegen, nu valt me de tekst pas op: Santa Barbara: share your story!. Achter de gordijntjes vind ik een stoeltje, een scherm, een webcam en instructies. Alle bezoekers worden in deze snoeproze setting uitgenodigd om hun verhaal te vertellen. Ik overweeg te vertellen over mijn verhuizing van Nederland naar België en de verwarring die met de dag groeide, hoe het me lange tijd niet lukte een thuis te creëren, te erkennen dat mijn grote verhuizing niet had kunnen voldoen aan mijn romantische verwachtingen, maar ik durf niet. Eenmaal in de bibliotheek log ik in op het platform, mysantabarbara.fomu.be. Een vrouw vertelt hoe ze vrouwen met borstkanker fotografeerde nadat ze zelf was gediagnosticeerd, en zo haar pijn wist om te zetten in kunst; een andere vrouw biecht huilend op hoe ze tot op de dag van vandaag geen vrede heeft gevonden met haar dubbele identiteit als Italiaan en Belg; een drietal meisjes vertelt dat ze van een andere planeet uit de toekomst komen, waar ‘alles beter en mooier is’, want de toekomst van de aarde ziet er niet best uit nu de klimaatrampen ons opwachten. ‘Op onze planeet heeft iedereen drie voeten’, zegt er een. Ze steken alledrie een voet op: ‘Dit zijn de voeten van Loes.’

De bekentenissen ontroeren omdat ze echte mensen laten zien, in tegenstelling tot de soap-realiteit van Santa Barbara, waarin de levens van de personages clichématig en verbloemd worden voorgesteld. De roze cabine, een geënsceneerde setting, blijkt een portaal naar menselijkheid, een ruimte voor iedereen die verlangt naar een luisterend oor of kijkje in de ziel. Uit de verhalen blijkt een waaier van interpretaties van Markosians werk, allemaal even legitiem. Zo rolt Markosian een rode loper uit, vangt haar vertellers veilig en respectvol op en herschrijft Santa Barbara tot een verhaal van – en voor – iedereen.

‘Santa Barbara’ is nog tot 28 augustus te bezichtigen in het FOMU te Antwerpen.