(S)caring Silence

De wereld draait op volle toeren, maar de mensen branden op. Wat kunnen we leren van organisaties zoals The Nap Ministry, die rust, stilte en zelfzorg opnieuw op de collectieve agenda plaatsen? Virginie Platteau gelooft dat we niet langer manager maar curator van ons eigen leven kunnen worden.

De wereld gaat aan vlijt ten onder. Het was een geestige maar intussen vergeten roman uit de jaren 1950 van auteur Max Dendermonde. Naast goed klinkend, ook een visionaire titel zo blijkt, met het oog op het antropoceen.

Vlijt is van oudsher een christelijke deugd en door de erfzonde zijn we gedoemd te werken in het zweet ons aanschijns. Arbeid en productiviteit zijn ons hoogste goed geworden; in de arbeid verwezenlijkt de mens zichzelf, daar was ook Marx al van overtuigd. Om nog te zwijgen over ideologieën die stellen dat arbeid vrij maakt. Onze laat-kapitalistische neoliberale identiteit valt volledig samen met onze baan of de functie op ons businesskaartje. Bij een nieuwe ontmoeting stel je jezelf voor met je job, niet met wat je passioneert of ten diepste beroert. Het gaat om wat je dóet (en hebt), veeleer dan wie je bent. Waar positioneer jij je in je carrière, in de opwaartse niet te stuiten curve die je zelfontplooiing is? Wie daarop geen bevredigend antwoord kan geven, valt uit. Het vooruitgangsoptimisme en de marktmechanismen van ongebreideld steeds meer, steeds beter en steeds sneller, hebben de hele planeet ingepakt.

Wat geldt voor de economie, geldt net zo op individueel vlak. Degrowth. Ont-groeien.

Maar wie blijft vasthouden aan lineaire groei gebaseerd op grondstoffen die stilaan opraken, stevent af op een kantelpunt. Het is al lang duidelijk dat hyperproductiviteit en flitsende snelheid de kwaliteit van ons leven niet verbeteren, maar onszelf en de aarde juist uitputten. Het lijkt er niet op dat we uit deze crisis zullen komen op louter veerkracht en het blijven toepassen van hetzelfde scenario. We kunnen beter als mensheid even een stapje terugzetten. Even onze grote mond houden en goed kijken, goed luisteren, om onze plaats in het geheel weer te kennen. Dan pas is transformatie mogelijk. Als we willen overleven op deze planeet zullen we de economische activiteit en overproductie drastisch moeten beperken, collectief rustiger aan doen. Maar dat is vloeken in de neoliberale kerk.

Wat geldt voor de economie, geldt net zo op individueel vlak. Degrowth. Ont-groeien. Meer delen, minder produceren. Dat we die termen al snel soft of wollig noemen, toont aan hoezeer we de cultuur van presteren hebben geïnterioriseerd. We verantwoorden ons bestaan in termen van productiviteit.

Burn-out komt onder activisten en artiesten veel voor, maar lijkt een taboe. We zijn woke maar we zijn hondsmoe.

Grind culture wordt het ook genoemd. Nachten doordoen, nooit ontbijten, sloten koffie slurpen, leven op Soylent, met weinig scrupules je doel bereiken. Dat gevoel van trots en superioriteit bij het etaleren van een ongezonde levensstijl en extreme focus die je succesvoller maakt dan anderen. Het is kortetermijnbevrediging die op de langere termijn nefast is. Voor je zelfbeeld, voor je mentale en fysieke gezondheid. Wie niet af en toe tijd neemt voor wat stilte en om te recupereren, ondermijnt de hormonenbalans, wat tot allerlei symptomen leidt en ook de chemie in de hersenen verstoort. Maar het is zo sterk, dat schuldgevoel wanneer je even pauzeert. We zijn zo gewoon geraakt aan het voortdurend afvinken van to do- en bucketlijsten, aan presteren, drukdrukdruk en oh geen tijd. We zijn drukte maken, letterlijke ‘busy-ness’ gaan verwarren met een betekenisvol leven. We zijn bang dat de afwezigheid van verplichtingen en een mentaal project ons in de verveling stort. Wie ben je nog als je niets te doen hebt, nergens wordt verwacht?

Het land is moe

Onze angst voor echte rust is een horror vacui waarbij we frenetiek en schijnbaar onvermoeibaar op zoek gaan naar nog meer prikkels, nog meer entertainment, nog meer afleiding om vooral de zinledigheid niet te voelen. Tot op het moment dat de veer springt. Burn-out. Het komt voor in de beste families, in alle sectoren. Vooral daar waar gepassioneerde mensen zich met hart en ziel aan hun job geven, maar op steeds hogere eisen, strakkere schema’s, onpersoonlijkere streefdoelen en insnoerende werkomstandigheden botsen. De druk verhoogt, de arbeidsvreugde daalt drastisch. Creatieve beroepen zijn net zo kwetsbaar – misschien nog meer –, precies door hun vaak precaire statuut. Is het toeval dat zoveel hedendaagse ziektebeelden met extreme vermoeidheid gepaard gaan, ons dwingen om het tempo te vertragen? Long covid, de lange nasleep van een coronabesmetting, vormen van fybromyalgie, artrose, ziekte van Lyme, CVS, burn-out, depressie. Het land is moe, de planeet uitgeput, de burger ook. Overspannen en hyperactief lange tijd boven je krachten gaan, lichamelijke signalen negeren of niet meer opmerken … burn-out komt onder activisten en artiesten veel voor, maar lijkt een taboe. We zijn woke maar we zijn hondsmoe. Voortdurend actie voeren en op de barricades staan, put je inwendig uit. Net zoals de druk om permanent creatief te zijn en artistiek te presteren. Wie niet op gezette tijden even bij zichzelf aanwezig kan zijn in wat Nietzsche noemde de ‘windstilte van de ziel’, wie niet de tijd neemt om zich mentaal en fysiek weer op te laden, brandt op.

If you get tired, learn to rest, not to quit. Dat zou Banksy hebben gezegd. Innerlijke rust opzoeken is een remedie tegen het voortdurend energie verschieten aan (georkestreerde) verontwaardiging. Selectief zijn voor je je laat mobiliseren. Frustratie geen kans geven je vanbinnen uit te hollen, door gemoedsrust te bewaren.

Rust verontrust

Op collectieve schaal het werk neerleggen heeft een impact. Stakingen hebben zo gezorgd voor officiële rust- en vakantiedagen. Kleine individuele ‘stakingen’ zijn net zo belangrijk als vorm van zelfbehoud. Rust als zelfzorg hoort gemeenzaam in de privésfeer. Wanneer het in het openbaar gebeurt, wordt het een vorm van disruptie en verzet. Een van de oudste activisten van de pertinente non-actie is wellicht Diogenes. De stoïcijn die zich nergens wat van aantrok, in zijn ton op het forum lag en Alexander de Grote aanmaande uit zijn zon te gaan. Pinnen onder bruggen of op banken willen zwervers uit onze steden verjagen als waren het lastige duiven. Het is subversief en verontrustend om rustende, slapende mensen in de publieke sfeer te zien. Precies daarvan maken de activisten van The Nap Ministry hun ‘wapen’. Dit collectief met een grote online community is opgestart door Afro-Amerikaanse vrouwen die hun werk zien als een social justice-beweging en die zich nadrukkelijk afzetten van de wellnessindustrie. Het gaat hen vooral om het ontmantelen van white supremacy en kapitalisme, door te rusten. Ze zien rust als een spirituele praktijk, een kwestie van raciale en sociale rechtvaardigheid.

Het gaat The Nap Ministry om meer dan ‘dutjes’.

De zogenaamde Nap Bishop, de vrouw die ermee begon in 2013, deed dit naar eigen zeggen als manier om verbinding te voelen met haar voorouders en om haar lichaam te laten herstellen. Algauw werd het een manier om letterlijk de rust te belichamen die voorouders nooit hebben gekend, door uitbuiting van slavernij en kapitalisme. Het gaat The Nap Ministry om meer dan ‘dutjes’. Hun werk is gelaagd, intersectioneel en ook een artistiek en sociaal experiment. Hun acties zijn meer dan een individueel lichamelijk weer op krachten komen. Het is alsof ze ook aan vormen van collectieve genezing (healing) doen door de tijd te nemen de enorme trauma’s van de zwarte gemeenschap te doorvoelen, aanwezig te laten zijn en lichamelijk te verwerken. Black Lives Matter is zeer gericht op actie en manifestatie, maar ook veelzeggende collectieve stiltes en vormen van publieke rust maken er deel van uit. Zij beroepen zich op de kracht van zorg en gezamenlijk rusten om zo een metaforische ‘dreamspace’ te betreden waar ruimte is om een nieuwe wereld te verbeelden die geworteld is in kalmte. De hele wellness- en self care-industrie wordt evenals toerisme vaak gepresenteerd als beloning voor hard werken, ontspanning die een onderdeel vormt van de meritocratie, gericht op mensen met geld. Mensen die ‘het verdiend’ hebben. Recente studies hebben aangetoond dat net als alle vormen van rijkdom en commodificatie, ook de verdeling van rust bepaald is door ras en sociale status. Mensen van kleur blijken systematisch minder slaap te krijgen. Op deze zogenaamde ‘Sleep Gap’ reageerden kunstenaars in New York met de Black Power Naps. Ze zien het structurele slaaptekort als een doorgedreven vorm van maatschappelijke bestraffing die haar oorsprong vindt in de nog voortdurende effecten van de slavernij en de stereotypering van de ‘luie’ gekoloniseerde zuiderling. Opnieuw tijd opeisen voor jezelf, om te lanterfanten, voor spel en ontspanning en om niet productief te zijn, zien ze als een bron van kracht en zekere macht. Vooral wanneer rust de publieke ruimte inneemt en mensen uitnodigt om op zachte, comfortabele kussens en matten te gaan liggen om zo te breken met de constante vermoeidheid. Rust als vitale activiteit, als live performance.

Steeds meer steden pakken ook bij ons uit met een ruimte waar niets ‘hoeft’.

Black Power Naps verzet zich tegen institutionele uitputting en ijvert voor de herverdeling van nietsdoen, ontspanning zonder consumptie en goede nachtrust. Dat doen ze concreet door een comfortabele ruimte aan te bieden in een theater in New York en in Madrid (Siestas Negras), waar plaats is voor gedeelde ontspanning, om tijd te nemen en weer op te laden zonder veel externe prikkels.

Steeds meer steden pakken ook bij ons uit met een ruimte waar niets ‘hoeft’. Zo onderzoekt Leuven waar een stilteplek vorm kan krijgen, maar is er ook al Blink Out in Gent of de Stilte/Ruimte in Brussel, en resulteert het themajaar Zinderende Stilte in Mechelen (hopelijk) ook in een permanente stille plek. Daarnaast lopen ook proefprojecten naar luwte-oases in de stad en rustplekken in herbestemde leegstaande kerken. Het zijn plaatsen waar je niet hoeft te consumeren, te participeren of te presteren. Je mag er gewoon aanwezig zijn, even verdwijnen uit het stedelijk gewoel. Opladen, net als onze elektronische schermen.

Pralines met badzout

Geen schepping zonder voorafgaande (mentale) terugtrekking. Rust en stilte zijn een noodzaak voor het creatieve proces. De lege dagen zijn belangrijk. Ze vormen de verwerkings- en incubatietijd waarin de humus wordt gevormd, de verbindingen groeien, de ideeën rijpen.

Rust kan ons helpen meer curator te worden van ons eigen leven. Zoals een curator in de kunsten in wezen geen manager is maar iemand die zorg draagt.

De zelfzorg van rust gaat verder dan een geurig schuimbad of jezelf trakteren op chocolaatjes na een lange dag. Het is meer dan een glas wijn bij wijze van #metime. Als je jezelf regelmatig overgeeft aan vormen van consumptie-zelfzorg bij wijze van beloning, kan je je afvragen of je er echt van geniet. Of is het vooral een kleine troost wanneer je zo bent uitgeput en even moet bekomen van alle zelfopgelegde druk? Echte self-care is ook de keuze maken voor een leven waaraan je niet meer regelmatig hoeft te ontsnappen. Dat houdt in dat je de tijd neemt om naar binnen te keren en te leren jezelf te accepteren zodat je niet meer constant oververmoeid bent van het voortdurend doen alsof je je lekker voelt. Rust en stilte zijn een vorm van zelfzorg die ook hard en lastig is. Stilte doet je misschien afstand nemen in een toxische relatie, of laat je inzien dat je toch niet voldoende getalenteerd bent om het grote succes te bereiken. Of misschien roepen in de stilte je onzekerheden pijnlijk luid. Rust en stilte toelaten houdt ook in dat je je drukke levensstijl en onredelijk hectische agenda niet langer als excuus gebruikt. Zo kan rust ons helpen meer curator te worden van ons eigen leven. Tegenwoordig wordt die term uitgehold maar de oorsprong is mooi: ‘curare’ als zorg dragen, helen, genezen. Zoals een curator in de kunsten in wezen geen manager is maar iemand die zorg draagt, someone who cares, die met zorg uitkiest.

Even minderen is geen zwakte. Het toont maturiteit, mentaal evenwicht, zorg om fysieke en geestelijke gezondheid. Het vergt een gevoel van veiligheid, voldoende vertrouwen. Om dan de ogen te sluiten, je over te geven aan de macht van de verbeelding. Aan de droom. Even verdwijnen om alerter aanwezig te zijn. Van opgeven is geen sprake, rest assured. Wees maar gerust.