PeoPL: koloniale bespokingen en dekoloniale dromen
Door Kopano Maroga, op Sat Dec 01 2018 23:00:00 GMT+0000Ruim twee jaar heeft de Brusselse kunstenares Laura Nsengiyumva gestreden voor de realisatie van haar installatie PeoPL: een replica in ijs van het standbeeld van Leopold II op het Troonplein in Brussel. Tijdens Nuit Blanches in oktober was het eindelijk zover: op één avond smolt het werk weg door de verzamelde lichaamswarmte van wie er zich rond verzamelde. Zo simpel het concept, zo politiek en historisch gelaagd het werk eronder: een poëtische meditatie over het postkoloniale België, en Brussel in het bijzonder.
Voor de gelauwerde Nsengiyumva was de presentatie niet minder dan een triomf. Eerder was ze nog op weerstand gebotst van het Koninklijk Museum van Centraal-Afrika, waarvan de directeur zo ver ging om te zeggen: ‘Hoe zou je het zelf vinden mocht ik je vader willen zien smelten?’
‘Ook al zien we het werk smelten, toch pelt het voor mij vooral lagen af. Het gaat zelfs niet om deconstrueren, maar om ontmantelen. We moeten al die koloniale erfenissen ontmantelen.’ (Auteur, theatermaker en verhalenverteller Ogutu Muraya in reactie op PeoPL)
Doodgravers van het kolonialisme
Vandaag beleven we een urgent en noodzakelijk moment in de geschiedenis: mensen van over de hele wereld en van allerlei slag, van artiesten tot economen, zijn werk gaan maken van dekolonisering. Op vele publieke domeinen groeit de moed om de confrontatie aan te gaan met de horror, de trauma’s en de onvatbare tragedies uit de koloniale periode, waarvan de gevolgen tot vandaag doorwerken. Tegelijk blijft er een tasbare rouwstemming: samen zoeken we onze weg door de verschillende stadia van verdriet over wat we allemaal verloren zijn aan het kolonialisme.
Samen zoeken we onze weg door de verschillende stadia van verdriet over wat we allemaal verloren zijn aan het kolonialisme.
Het is in dat verdriet dat er ook zielen opstaan die zich geroepen voelen als de doodgravers van de koloniale tijd. Zij geven de doodskist – met alles wat erin zit – door aan de volgende generatie en de volgende generatie en de volgende generatie, in de hoop dat die kist op een bepaald punt finaal bij het vuil kan: het punt waarop we ons genoeg bevrijd zullen voelen en nieuwe toekomsten kunnen dromen buiten het raamwerk van een met trauma’s beladen verleden.
Tussen deze doodgravers verdient kunstenaar Laura Nsengiyumva haar plek met het werk PeoPL: een replica in ijs van het standbeeld van koning Leopold II, dat Brussel siert met alle trotse hubris die je kan verwachten van zo’n archetype van wit patriarchaal geweld.
Niet alleen zijn kolonisatie van Congo, ook de massale diefstal en uitvoer van grondstoffen legden het fundament voor veel van de architectuur, zowel structureel als cultureel, van het huidige Brussel én België.
Zoals Nsengiyumva uit de doeken deed in een lezing in het artivistische productiehuis Le Space in Brussel, wordt deze erfenis van de ‘Koning-Bouwer’ nauwelijks publiek geproblematiseerd. Sommige gemeenten versieren het zelfs om hommages te houden en bloemen neer te leggen aan de voeten van de man die naar schatting 10-15 miljoen doden op zijn conto heeft.
Dubbel bewustzijn
In PeoPL viseert Nsengiyumva ‘de verdwijning van het koloniale discours’ en ‘zowel het beeld van Leopold II in de publieke ruimte als zijn fantasmagorische aanwezigheid in het Belgische bewustzijn’. Daarvoor zet ze het standbeeld op zijn kop: ze hangt zijn zware sokkel omgekeerd boven Leopold én het publiek – een visuele metafoor voor de onuitgesproken, instabiele en omineuze erfenis die over alle inwoners van België hangt.
Nsengiyumva bouwt verder op een canon van cultuurwerkers die over onze publieke cultuur en ons visuele bewustzijn een zinvol gesprek willen afdwingen.
Toch is die omkering slechts één laag in de briljante strategie waarmee Nsengiyumva het publiek in de koloniale discours neerpoot. Haar beeld werkt vooral fysiek in: je voelt niet alleen een zweem van direct gevaar, maar ook het zware gewicht van deze bloederige erfenis die over Brussel hangt. Nsengiyumva herinterpreteert zowel de iconisering van de Koning-Bouwer én materialiseert zijn spokende impact op iedereen die ooit getroffen is door wat het standbeeld belichaamt. Zwaar is het hood dat de kroon draagt.
Ook door het Leopold-standbeeld in ijs te vangen en dat fel te belichten tot een doorzichtige geest, creëert Nsengiyumva een krachtige metafoor. De spookachtigheid ervan confronteert alle Belgen – van Afrikaanse komaf of niet – met de subjectiviteit van deze koloniale herinnering. Voor sommigen gaat het om een erfenis van vooruitgang en grootmacht, voor anderen om een geschiedenis van onderdrukking, uitdrijving en trauma.
Allen worden we rond dit standbeeld samen deel van beide erfenissen. Dat is de complexiteit die Nsengiyumva weet op te roepen: we kunnen het niet hebben over wat er gebouwd is, zonder te spreken over waarop dat gebouwd is.
‘Vanuit Elsene zit ik vaak op bus 95, die het Troonplein passeert. Daar telkens het standbeeld van Leopold II zien staan benauwt mij. Als een Belgische met Congolese roots wil ik me hier thuis voelen, maar tussen allerlei eretekens voor de onderdrukker van je voorouders voelt dat allesbehalve eenvoudig.’ (Tracy Bibo-Tansia, parlementair medewerker voor CD&V en vice-voorzitter van de Vrouwenraad)
Nsengiyumva is natuurlijk niet de eerste die Leopolds standbeeld in vraag stelt. Ze bouwt verder op een canon van cultuurwerkers die over onze publieke cultuur en ons visuele bewustzijn een zinvol gesprek willen afdwingen. Ze richten de schijnwerpers op wat deze prominente objecten in de publieke ruimte impliceren: dat de koloniale psychologie en cultuur nog altijd voortleeft als een nu veel stiller en meer verdoken geweld, waarin de lange uitbuiting van Afrika en mensen van Afrikaanse afkomst niet alleen zomaar passeert, maar zelfs openlijk gevierd wordt.
Het verstrikt Belgen van Afrikaanse komaf in een klimaat van koloniale verheerlijking, een omgeving die weer nieuwe trauma’s oproept. Dat zorgt voor een dubbel bewustzijn dat velen dagelijks ervaren, maar dat toch nauwelijks erkend wordt.
Werk aan de winkel
Hoe dan een stap vooruit raken? Zelf geloof ik niet dat het standbeeld weghalen onze visuele cultuur vanzelf zou dekoloniseren: het hele gedachtegoed erachter heeft dat standbeeld niet nodig om zich door te zetten. Toch zou die verwijdering alvast één gebaar kunnen zijn richting een cultuur die de psychologische effecten van publieke beeldvorming serieus neemt en zichzelf aansprakelijk toont voor de blijvende verheerlijking van koloniale massamoordenaars.
In plaats van simpele oplossingen schotelt PeoPL moeilijke vragen voor.
Duidelijke antwoorden zijn er niet. En dat is precies de kracht van PeoPL: in plaats van simpele oplossingen schotelt dit werk moeilijke vragen voor. Zo opent het ruimte voor nieuwe inzichten, zelfonderzoek en de simpele erkenning van lijden en medeplichtigheid. Wat ons verder te doen staat, is strategieën ontwikkelen om deze stroom van pijnlijke erfenissen en trauma’s in te dijken in de tijd. Laten we er de volgende generaties even pijnlijk door overspoeld worden?
Eén beeld van bij PeoPL blijft op mijn netvlies staan: een groep kinderen aan het spelen is in het smeltwater en het puin van het langzaam verdwijnende ijsbeeld. Enigszins profetisch? Is dit een beeld van een toekomst waarin de nieuwe generatie zo veraf staat van het geweld van de koloniale geschiedenis dat ze zich vrij voelt als in een speeltuin? Of een voorafspiegeling van een wereld die zo in verval is dat die kinderen enkel achterblijven met alles wat wij niet opgelost hebben gekregen?
‘Er ontwaakt een groeiend bewustzijn, maar er blijft ook nog heel veel (denk)werk te doen. Dat werk is gestart, maar zal niet met onze generatie eindigen. Het moet blijven gebeuren.’ (Ogutu Muraya in reactie op PeoPL)
