Op zoek naar de ideale wereld

‘En zo zetten wij met zijn allen een geweldige stap richting de ideale wereld!’ Zo sluit presentator Otto-Jan Ham telkens De Ideale Wereld af. Het Canvas-programma is een gevierde satire op de vele ernstige nieuws- en actualiteitenprogramma’s – die het met zijn Vlaamse Televisiester voor beste actualiteitenprogramma in 2013 wel allemaal achter zich liet. Die ‘geweldige stap’ van Otto-Jan is nochtans niet heel serieus te nemen, net zo min als de titel van het programma. En toch is die bekommernis om een betere wereld vandaag belangrijk.

In 2016 verhuisde De Ideale Wereld (DIW) van commerciële zender VIER, waar het vijf seizoenen te zien was, naar Canvas. Voor het eerst in vier jaar ging productiehuis Woestijnvis opnieuw voor de VRT werken. Een eclatant publiekssucces werd het niet. Het aantal uitzendingen van DIW daalde van vier naar drie per week. En begin 2017 – wegens tegenvallende kijkcijfers – zelfs naar twee (al loopt het seizoen langer, en blijft het aantal uitzendingen ongeveer gelijk). DIW moet het dan ook niet hebben van massa’s kijkers, maar van de hoge waardering die de fans voor hun programma opbrengen. Fans die vaker online kijken dan rechtstreeks op televisie.

Yo de politici

Elk jaar begint politicoloog Carl Devos zijn cursus aan de Universiteit Gent met een gastcollege van een politiek kopstuk. Dit jaar had hij CD&V-voorzitter Wouter Beke uitgenodigd. Beke begroette de bomvolle aula met een vrolijk ‘Yo de studenten!’, vooraleer in zijn speech links en rechts populisme op de korrel te nemen. Het gastcollege werd bijgewoond door rector Anne De Paepe en haar opvolger Rik Van de Walle. Zij werden door Beke echter niet als ‘Yo de Ann’ of ‘Yo de Rik’ aangesproken.

DIW maakt niet de fout van andere nieuwsmagazines.

Geen enkel nieuwskanaal wist te melden waar Bekes ‘Yo de studenten’ vandaan kwam. Het is evident een variant op ‘Yo de mannen’, een uitspraak die populair werd dankzij Schalkse Ruiters – ook al een productie van Woestijnvis. En het bleek inderdaad de DIW-ploeg te zijn die het ‘Yo de studenten’ bedacht had. Je zag in een filmpje hoe Sven De Leijer het idee aan Wouter Beke suggereerde, waarbij hij de partijvoorzitter meteen ook een ‘briefing’ gaf over wat hij moest vertellen aan de UGent.

De ‘Chef politiek’ van DIW, Sven De Leijer, heeft al meer dergelijke ‘grappen’ met vooraanstaande politici op zijn kerfstok staan. Hij wordt in de Wetstraat als een soort hofnar beschouwd. Zijn grappen zijn ietwat verontrustend. Een ernstig politicus die de dwaze suggesties van een satirisch programma overneemt: het doet wat denken aan een koningsdrama van Shakespeare waarin niet de vorst, maar de nar het voor het zeggen heeft.

Totaal cynisme

De titel 'De Ideale Wereld' verwijst naar een flink achterhaald, maar nog altijd beleden credo van de ernstige, kritische journalistiek. Nog altijd koesteren journalisten de illusie dat zij hun steentje bijdragen tot een betere wereld. Zo dat niet hun eigenlijke drijfveer en motivatie is, dan toch hun excuus en alibi.

In de praktijk blijkt het erg moeilijk om de mens een geweten te schoppen, en bij de Vlaamse burger anno 2017 is het zelfs zo goed als onmogelijk. Het cynisme is totaal: geen beeld van een stervend kind, geen puinhoop in Syrië of Irak, geen Rohingya-vrouw die haar kinderen voor haar ogen heeft zien verdrinken, geen cholera-epidemie in welk vluchtelingenkamp ook... ontlokt de Vlaming nog een traan. Hij of zij bedenkt (niet eens onterecht) dat wij niet álle leed van deze wereld op ons kunnen nemen. Zelfs niet als wij er, zoals bij de vluchtelingenstroom, eigenlijk zelf schuldig aan zijn.

Nog altijd koesteren journalisten de illusie dat zij hun steentje bijdragen tot een betere wereld.

Die onverschilligheid heeft vele oorzaken. Eén ervan is dat kritische journalisten ons decennialang bestookt hebben met een bommentapijt van ellende. Met als resultaat: totale onverschilligheid. De moedige Rudi Vranckx krijgt meer sympathie als hij muziekinstrumenten naar het verwoeste Noord-Irak voert, dan wanneer hij lijf en leden riskeert te midden van het oorlogsgeweld. Sentimentele trivialiteiten boeien ons, oorlog niet. Met de ellende van de hele wereld willen wij zo weinig mogelijk te maken hebben.

DIW maakt niet de fout van andere nieuwsmagazines. Het wil ons niet bekeren, emotioneel beroeren of doen opkomen voor één of ander goed doel. Het wil ons enkel doen lachen. Dat kan een beperkt objectief lijken, maar precies dat lachen heeft soms vreemde ‘neveneffecten’.

Probleemloos brutaal

Begin oktober becommentarieerde elk nieuwsmagazine de regeringsverklaring van premier Charles Michel. DIW deed dat ook, maar heel anders dan gebruikelijk. DIW bezigde een Mindreader Module X, een app die in real time liet zien wat Michel dacht terwijl hij het parlement toesprak. Deze gesofistikeerde (en uiteraard totaal imaginaire) Thought Translation Software vertaalde Michels uitspraak ‘Hier wil ik een boodschap van optimisme brengen.’ brutaal maar gevat in: ‘Hou jullie vast, hier komt een hoop bullshit.’ Politici spreken – dankzij de Mindreader van DIW – plots de waarheid.

Humor is afstand, is relativering, is naar de realiteit achter de façade zoeken. Misschien is het daarom dat politiek en humor, politiek en zelfrelativering slecht samengaan. Er zijn niet zoveel politici met humor. En nauwelijks politici die zichzelf weten te relativeren. Het meest sprekende voorbeeld is de extreme make-over van de machtigste man van het land. Die opmerkelijke persoonlijkheidsverandering van joviale, slordig geklede Vlaams-nationalist naar chagrijnige, strak in het pak zittende neoliberaal, resulteerde in het compleet verdwijnen van de humor van Bart De Wever. Met opzet: ‘Humor is gevaarlijk in de politiek’, verklaarde hij vorig jaar aan De Tijd.

Bart De Wever heeft gelijk. Een van de mooiste voorbeelden is een filmpje van DIW over de identificatie van vluchtelingen door Soedanese ambtenaren. Staatssecretaris Theo Francken had weer een van zijn triomfalistische Facebook-posts de wereld ingestuurd en die kreeg van de extreemrechtse weirdo’s die het internet onveilig maken, niet alleen veel likes, maar zelfs brede smileys. En dus trok de ploeg van DIW op pad om al die harteloze mensen te ondervragen over wat hen in godsnaam bezielde. ‘Ha, het gaat over de Facebook van den Theo, zeker!’, zo reageerden de heren. ‘Lachen, gieren, brullen, man!’

Niet de hard werkende, altijd initiatief nemende Vlaming is reëel, wel de neurotische Vlaming die aan stress en burn-out lijdt.

Een typetje, vertolkt door Jelle De Beule, vatte het perfect samen: ‘Stel je voor, je bent een Soedanees, je gaat op de vlucht voor de overheid van je land, je sterft bijna van de dorst in de woestijn, valt in handen van mensenhandelaars, wordt bestolen, vermoord, verkracht, je verdrinkt in de Middellandse Zee. Uiteindelijk kom je dan na al die ontberingen in het veilige België terecht… En wie staat jou daar op te wachten? Toch wel de Soedanese politie! Dankzij Theo Francken. Hilarisch! Dan kom je toch niet meer bij, man!’

Géén nieuwsprogramma kan een item als dit zo brutaal en to the point aanpakken zonder een berg van tweets en een proces wegens smaad aan zijn broek te krijgen. DIW komt er probleemloos mee weg.

Bickyburgers en cervela’s

De alternatieve kijk op de dingen die DIW keer op keer opdist, kan simpel en dwaas zijn én toch erg effectief. Zo was er onlangs een filmpje te zien van Sociaal Incapabele Michiel die naar Pyong Yang trok én vandaar ‘rechtstreeks’ verslag deed. Michiel is een van de sterkhouders van DIW: een knullig geanimeerd mannetje met falsetstem en een Hobokens accent. Hij kwam met een heel ander verhaal naar buiten dan de afgezaagde clichés die de ernstige media ons nu al weken over Noord-Korea voorschotelen. Volgens Michiel heeft Kim Jong-un vooral honger. Hij heeft zin in… frietjes, mayonaise, bickyburgers en cervela’s. Een beproefde Woestijnvis-techniek (dwaze dialogen bedenken op archiefbeelden) deed schateren.

Vooral van opluchting. Omdat dit knotsgekke filmpje uitgezonden werd nét toen Politiek Incapabele Donald vast van plan leek om Noord-Korea naar het stenen tijdperk te bombarderen. Sociaal Incapabele Michiel doorprikte brutaal de oorlogsretoriek waarmee de nieuwsmedia in die dagen uitpakten. Zijn cervela was een baken van gezond verstand temidden de atoomoorloghysterie die de media in haar greep had.

Elke utopie is een satire op de bestaande toestand, elke satire is een mogelijke vorm van utopie.

Ik weet niet of het u al opgevallen is, maar de realiteit heeft steeds minder te maken met de imaginaire wereld die de media ons voorschotelen. Niet de hard werkende, altijd initiatief nemende Vlaming is reëel, wel de neurotische Vlaming die aan stress en burn-out lijdt. Grote zakenbanken, advocatenkantoren, adviesbureaus en accountantskantoren wrijven zich in de handen. Ze misbruiken maar wat graag de neurose en onzekerheid van hun werknemers. Onzekere en manipuleerbare sollicitanten zijn immers de ideale werknemers. Je kan ze exploiteren op manieren die enkel te vergelijken vallen met de methodes van sektes en drugdealers. Dat is géén bewering van een linkse vakbond of een socialistisch ziekenfonds, maar van professor Laura Empson van de Cass Business School (City University of London).

Voor DIW vormde haar onderzoek de aanleiding voor een prachtige sketch, waarin enkele zelfzekere haantjes die komen solliciteren prompt de laan uitgestuurd worden, terwijl een neurotische twijfelaar de gezochte witte merel lijkt. Tot hij toegeeft dat hij ‘zéker en vast’ blij is met zijn nieuwe job. En dus ook al compleet ongeschikt blijkt voor het moderne zakenleven.

Weer functioneert DIW hier op een manier die geen ernstig nieuwsmagazine zich kan permitteren. Waar een ‘ernstige’ confrontatie van de Londense professor met enkele ‘human resources’-managers slechts een welles-nietesspelletje had opgeleverd, gaat DIW naar de kern van de zaak: het stelt brutaal de absurde selectiecriteria van het bedrijfsleven aan de kaak.

Satirisch alternatief

Er is niet één ideale wereld, er zijn er twéé. Of beter: er bestaan twee vormen van utopie. De eerste duidt het toekomstperspectief van een bepaald maatschappelijk project aan: de politieke utopie. Hans Achterhuis noemt dat in zijn Erfenis van de utopie (1998) totalitaire utopieën. Het China van 2050 van Xi Jinping is bijvoorbeeld zo’n totalitaire utopie: achter de fraaie en welvarende façade gaat een nationalistische politiestaat schuil.

Maar er is ook een andere utopie, een andere ideale wereld. Die is niet als maatschappijmodel bedoeld, maar als satire op de reëel bestaande wereld. Dat is de utopie als ironische omkering, als commentaar op de realiteit.

De Ideale Wereld is een satire op de blinde waanzin van onze eigen overgemediatiseerde tijd.

Beide vormen van utopie gaan terug op hetzelfde boek: Thomas More’s Utopia (1516). Tot begin deze eeuw (!) werd de Utopia in het Nederlands uitgegeven zonder de inleiding die het satirische karakter ervan duidelijk maakte: een brief van More aan zijn vriend, de Antwerpse stadssecretaris Pieter Gilles, waarin hij op schertsende toon vertelt dat het eiland ontsproten is aan de verbeelding van een grootsprakerige wereldreiziger genaamd Babellario. Slechts in de nieuwe vertaling van 2008 is die inleiding in ere hersteld. En ook Hans Achterhuis is inmiddels van idee veranderd. Hij ziet de Utopia niet langer als een totalitair maatschappijmodel, maar als een satire op het Engeland uit More’s tijd.

Je mag die twee kanten van de Utopia, de satire en de utopie, echter nooit van elkaar scheiden. Elke utopie is een satire op de bestaande toestand (ze wordt totalitair als ze die kritische functie verliest), elke satire is een mogelijke vorm van utopie. En zoals Utopia een satirisch alternatief was op het Engeland van More’s tijd, is De Ideale Wereld nu een satire op de blinde waanzin van onze eigen overgemediatiseerde tijd. Een satire brengt ons niet alleen aan het lachen, maar maakt ons – gewild of ongewild – ook duidelijk dat het anders kán. En anders moet.

Kleine utopietjes

Vandaag leeft 15% van de Belgen onder de armoedegrens, terwijl 4% van hen wel degelijk een job heeft. Armoede en sociale uitsluiting dreigen voor 2,3 miljoen Belgen. Wie wel een goed betaalde job heeft, lijdt aan stress. Twee van de drie werknemers kampt ermee op het werk, één op de vier heeft er fysieke kwalen door, één op de tien stevent af op een burn-out. Maar liefst 392.000 mensen zijn langdurig ziek.

De ideale wereld lijkt erg ver weg. En toch duiken overal kleine utopietjes op.

Overal waken bewakingscamera’s en veiligheidsdiensten. De kijk-, luister-, klik-, CIM- en oplagecijfers, de peilingen en enquêtes, het timemanagement, de steeds uitbreidende vormen van identiteitscontrole, de zogenoemde ’sociale’ netwerken: het zijn even zovele mechanismen ter disciplinering van het individu. ‘The Frightfull Five’ – Apple, Amazon, Google, Facebook en Microsoft – verkopen elke ‘klik’ uit ons digitaal bestaan aan de meest biedende adverteerder. Ons dagelijkse leven wordt in een hels tempo gehackt en gedeprivatiseerd. Wat achterblijft, is een desolate, angstaanjagende leefomgeving, een digitale jungle gedomineerd door ‘the struggle for life’.

De ideale wereld lijkt erg ver weg. En toch duiken overal kleine utopietjes op: in straten en wijken, op het platteland, bij tijdelijke samenwerkingsverbanden en -bewegingen, bij schrijvers, kunstenaars en ontwerpers, bij welzijnswerkers, bij mensen uit de sociale sector, bij vrijwilligers en ecologisten van allerlei pluimage, bij Hart boven Hard, bij de voorstanders van de overkapping van de Antwerpse Ring, en ja, ook bij de fans van DIW. Dat gebeurt kleinschalig, spontaan, met fantasie en met humor. En zo zetten wij met zijn allen… misschien… een stap richting…