On the Go: soundwalking tussen performance en beleving

Met de reeks geluidswandelingen On the Go nodigt Beursschouwburg je uit om via soundscapes de Brusselse parken en wijken te verkennen. Anders dan concerten en clubnachten teren de wandelingen met hoofdtelefoon op hun meditatieve karakter. Door de ogen en oren van muziekartiesten word je als deelnemer attent gemaakt op alledaagse geluiden en plaatsen die je doorgaans wegfiltert.

De coronacrisis veranderde onze verhouding tot de stad drastisch. Maatregelen als de lockdown of de avondklok en de constante staat van alertheid bemoeilijkten onze relatie met de publieke ruimte, die nu strikter gereguleerd wordt. Net in deze moeilijke periode is een belevingswandeling als On the Go een verademing, die escapisme aanmoedigt in de buitenlucht, en tegelijkertijd de openbare ruimte onder een vergrootglas plaatst.

De wandelingen zijn een opportuniteit om de stad aandachtiger te observeren en te beleven. Het doel is om de dynamiek van de stad dichter bij de zintuigen te brengen en nieuwe indrukken te ontvangen van verschillende facetten van de openbare ruimte, zoals geschiedenis, architectuur, en omgevingsgeluid. Dat gebeurt niet zoals bij een toeristische audiotour, veeleer is het de bedoeling om zelf als luisteraar de sfeer van de stadsdelen op te snuiven. De bijhorende introteksten geschreven door de muziekartiesten geven daarbij een aanzet – zo moedigt de Belgisch-Boliviaanse producer je in zijn inleiding bij de wandeling door het Ter Kamerenbos aan om de laatste meters van het parcours even te rennen.

De audiowandeling plaats de luisteraar tussen fictief narratief en de reële wereld waarin hij zich voortbeweegt.

De deelnemende artiesten zijn allen inwoners van Brussel actief in de lokale muziekscène die door de coronacrisis compleet is stilgevallen. Door deze omstandigheid krijgt de openbare ruimte via de muzikale audiowandelingen de allure van een concertzaal. Maar hoewel muziek de rode draad is doorheen het project, zijn de vijftien wandelingen in en rondom Brussel allesbehalve uniforme belevingen.

Wandelen tussen fictie en werkelijkheid

Audiowandelingen kenmerken zich door hun combinatie van bekende en onbekende factoren. De routes zijn netjes uitgestippeld en de soundscapes georkestreerd volgens de ingevingen van hun makers, die met hun stem soms de rol van gids op zich nemen. Tegelijkertijd zijn de geluiden die de luisteraar opvangt tijdens de wandeling afhankelijk van weersomstandigheden, tijdstip en drukte. De audiowandeling plaats de luisteraar tussen fictief narratief en de reële wereld waarin hij zich voortbeweegt.

Ieder parcours is een unieke geluidservaring waarbij de artiesten een eigen invulling geven aan de soundscapes. Zo refereert componist Ben Bertrand bij zijn audiowandeling in het Dudenpark naar de kwakende kikkers in het moeras van Wiels. Ook producer Cheb Runner laat de omgeving in zijn compositie opgaan, als hij agressieve techno vervloeit met flarden van gesprek opgenomen in het stadscentrum.

On the Go stuurt de luisteraar aan om aandachtig te kijken en te luisteren naar de omgeving.

Andere artiesten nemen je bij de hand en beschrijven in de soundscapes hun indrukken van de plaats en omgeving. Dat doet Vieze Meisje, het alter-ego van de Nederlandse performer-zangeres Maya Mertens, die in haar tour de stedelijke Kruidtuin beschrijft als ‘een ontmoeting tussen vlees, plant en steen’. Nog een andere memorabele vondst komt van Sagat en Simon Halsberghe, twee producers en dj’s die hun audiowandeling in het centrum construeren rond veldopnames van stroomgeleiders, wifihotspots en radiofrequenties en zo de verdoken geluiden van de stad op de voorgrond plaatsen.

Zoals bij elke geslaagde audiotour werken de soundscape en wandelroute op elkaar in. De luisteraar is weliswaar deels geïsoleerd door het gebruik van een hoofdtelefoon, maar daarom is hij nog niet volledig afgesloten van de omgeving. De wandelingen zijn dan ook het interessantst wanneer het geluidsniveau van de hoofdtelefoon en de omgevingsgeluiden met elkaar in evenwicht zijn. Ondanks zijn sterk muziekgerichte inslag stuurt On the Go de luisteraar evengoed aan om aandachtig te kijken en te luisteren naar de omgeving. Wie wil, kan zelfs even de audio pauzeren om stil te staan en de omgeving in zich op te nemen. Het publiek is zowel luisteraar als performer en stapt volgens het spoor van de componisten de belevenis bij elkaar.

Akoestische ecologie

De composities van On the Go opereren in de eerste plaats binnen het ruime veld van geluidskunst. Een deel van de composities integreren geluidsopnames uit de omgeving van de wandeling, waardoor er een rechtstreekse link ontstaat tussen het muziekstuk en de locatie. Deze soundscape-composities zijn zo verwant met de akoestische ecologie, het onderzoeksveld dat zich bezighoudt met de studie van de verhoudingen tussen de talloze geluiden in onze omgeving.

Hildegard Westerkamp introduceerde de term soundwalk: een uitstap met als hoofddoel luisteren.

De Canadese componist en grondlegger van akoestische ecologie R. Murray Schafer gebruikte in 1969 de term ‘soundscape’ om te verwijzen naar de akoestische eigenschappen van alle natuurlijke en man-made geluiden die je in een bepaalde omgeving opvangt. Schafer verdiepte zich in de veranderingen die industrialisatie teweegbracht in de soundscape van omgevingen en de invloed van deze nieuwe akoestische omgeving op de mens.

In 1970 richtte Schafer het internationale onderzoeksproject World Soundscape Project (WSP) op. Dit onderzoeksteam bestudeert de invloed van menselijke activiteit op omgevingsgeluid. Hun werk richt zich op factoren als zintuiglijke waarneming, geluidsvervuiling en het veranderende karakter van omgevingsgeluid. Binnen deze organisatie gebruikt componiste Hildegard Westerkamp voor het eerst de term ‘soundwalk’. In het essay ‘Soundwalking’ (1974) schrijft Westerkamp uitgebreid over wat ze verstaat onder de term: een uitstap met als hoofddoel luisteren. ‘It is exposing our ears to every sound around us no matter where we are.’

Uit het oor, uit het hart?

De begeleidende muziekstukken van On the Go bevatten evenzeer elementen van soundscapecomposities, een vorm van experimentele muziek die geluiden uit natuurlijke omgevingen integreert. Voor deze term zoekt Westerkamp in het essay ‘Linking Soundscape Composition and Acoustic Ecology’ een definitie die de maatschappelijk geëngageerde filosofie achter akoestische ecologie incorporeert. Tegelijkertijd wil ze duidelijk maken dat componisten en musici aan de basis lagen van akoestische ecologie. Net zij die professioneel met muziek bezig zijn, zouden dus bekommerd moeten zijn over de soundscapes die ons in de openbare ruimte omringen: ‘Conscious listening and conscious awareness of our role as soundmakers is an inseparable part of acoustic ecology, as it deepens our understanding of relationships between living beings and the soundscape.’

Niet elke compositie van On the Go onderzoekt de relatie tussen de mens en zijn akoestische omgeving zoals Westerkamp hierboven omschrijft, zoals de composities die eerder ‘gewone’ dj-mixes zijn. Maar de composities die de luisteraar uitdrukkelijk wijzen op onze relatie met de akoestische omgeving - de geluidswandelingen van Le Motel, Mika Oki, Cheb Runner en Sagat & Simon Halsberghe -, geven aan de wandeling een conceptueel fundament dat de gehele ervaring ten goede komt.

Vica Pachecho wil onze aandacht vestigen op een minder zichtbaar aspect van het drukke Brussel, namelijk de flora en fauna van het Zoniënwoud.

Zeker dat laatste duo creëert een confronterende ontmoeting met de dagelijkse geluidsomgeving – hier het verdoken netwerk van technologische infrastructuur en frequenties die deel uitmaken van de stad. Deze geluiden zijn abstract en ruw – denk witte ruis, denk onregelmatig zoemende en krakende geluiden. Het zijn geluiden die het moderne leven typeren, zelfs onontbeerlijk zijn voor de werking van de grootstad, maar doorgaans bevinden ze zich buiten ons gehoorveld. De intieme kennismaking met deze netwerken, waarmee we onbewust dagelijks in aanraking komen, brengt een ongemakkelijk besef.

Ook de soundscape-compositie van Vica Pachecho wil onze aandacht vestigen op een minder zichtbaar aspect van het drukke Brussel, namelijk de flora en fauna van het Zoniënwoud. Pachecho is vooral geïnteresseerd in het herfstseizoen en de metamorfose die de natuur dan ondergaat, naar eigen zeggen een schouwspel dat ze in haar thuisland Mexico niet kan waarnemen. De artieste biedt de luisteraar inzicht op haar perceptie van een nieuwe stadsomgeving en klimaat.

Audiowalks laten ons begrijpen hoe nauw verbonden we zijn met de flow van een stedelijke (akoestische) constructie waarop we weinig vat lijken te hebben.

Dat maakt de geluidswandelingen met een puur muzikale focus niet minder verdienstelijk. Het zijn eerder klassieke soundtracks, die een grotere filmische en esthetische kwaliteit bevatten. Echter, ook hier is de luisteraar een performer. Zo wordt een wandeling door het Josaphatpark met de audiotrack van M I M I ‘an initiation to dissociate from the self and reconnect with nature through music and low frequencies’. Zo beschrijft de dj Carrageenan de Europese wijk als ‘politically and architecturally dystopic’. Zijn compositie wil de spanning tussen de oorspronkelijke utopische aspiraties van de EU en de onzekere toekomst ervan evoceren. De begeleidende muziek van deze audiotracks is dan een enhancement die aan de wandeling spanning en dramatiek toevoegt, met vaak entertainend effect.

Van excursie tot introspectie

On the Go heeft de verdienste om op laagdrempelige wijze het publiek kennis te laten maken met de mogelijkheden van geluidskunst. Westerkamp gelooft stellig dat soundwalks verbindingen mogelijk maken tussen de ervaringen van de luisteraar, de openbare ruimte en de poëtische kwaliteiten van de plaatsen die we bezoeken. Die omgeving, die zowel herkenbaar als nieuw is, effent voor de luisteraar-performer het pad voor momenten van zelfreflectie. Door aandachtig naar onze omgeving te luisteren en kijken, kunnen we beter begrijpen hoe nauw verbonden we zijn met de flow van een stedelijke (akoestische) constructie waarop we weinig vat lijken te hebben.

Geluidswandelingen kunnen onze relatie met de publieke ruimte ondervragen, maar sporen evengoed aan tot een tocht inwaarts.

Door hun veelzijdigheid tonen de luisterwandelingen van On the Go dat de kunstvorm openstaat voor verschillende interpretaties van maker en luisteraar. Ze kunnen onze relatie met de publieke ruimte ondervragen en reiken het vermogen aan om processen als stadsvernieuwing, gentrificatie en verloedering te ontwaren en de structurele organisatie van de stad te lezen. Evengoed sporen ze aan tot introspectie en geven ze ons even ademruimte, weg van de prikkels die de stad voortdurend op ons afvuurt. In elk geval: met geluid als middelpunt moedigt On the Go de luisteraar aan om meer aandacht voor plaatsen te hebben waar we anders haastig voortbewegen.