Kimpa Vita, een verzetsstrijder uit het Kongo-koninkrijk

Welke inspirerende zwarte figuren verdienen absoluut een plek in ons collectieve geheugen? Naar aanleiding van Black History Month vertelt Baudouin Mena Sebu het verhaal van Kimpa Vita, de jonge zeventiende-eeuwse heldin die de Kongolezen en hun religie bevrijdde van de Europese onderwerping.

Dit jaar plaatst Black History Month Belgium de archivering en documentatie van zwarte ervaringen op de voorgrond. Wereldwijd worden deze ervaringen over het hoofd gezien of geschrapt, bewust of onbewust, in westerse archieven. Nochtans zijn er belangrijke zwarte figuren die zowel de Afrikaanse als westerse geschiedenis mee vormgaven. Vaak worden ze negatief voorgesteld in westerse geschiedschrijving, terwijl de plaatselijke bevolking net het tegenovergestelde doet. Het verhaal van Kimpa Vita is daar een goed voorbeeld van. Portugese geschiedschrijving uit de achttiende eeuw beschrijft haar als ‘barbaars’, ‘irrationeel’ en ‘gevaarlijk’, terwijl Congolese historici een ander relaas vertellen. Vandaag is ze een vergeten figuur in het Westen, maar in Centraal-Afrika blijft ze verder leven. Verklaart dit mede waarom ik haar in Congo leerde kennen?

Volgens Kimpa Vita’s christelijk dogma was Jezus niet wit, maar zwart en Kongolees.

Het begon in 2015 toen ik voor mijn studies les volgde in Kinshasa, hoofdstad van de Democratische Republiek Congo (DRC). In het straatbeeld zag ik vaak dezelfde afbeelding van een jonge zwarte gesluierde vrouw, met een gouden armband rond haar bovenarm. Eerst dacht ik aan de zwarte madonna. Maar het bleek om Kimpa Vita te gaan, een welbekende figuur onder de Congolese bevolking in het westen van het land. Maar wie was deze vrouw? Ze is geboren in de tweede helft van de zeventiende eeuw in het Kongo-koninkrijk, gelegen in huidige Congo, Angola en Gabon. Historici weten weinig over haar jeugd, maar vermoeden dat ze deel uitmaakte van de Kongolese elite. Wat ze wel zeker weten, is dat ze zich liet dopen en sindsdien door het leven ging als Dona Beatriz. Ze was naar verluidt bezeten door Sint-Antonius van Padua en op basis daarvan verkondigde ze een nieuw christelijk dogma: Jezus en heel wat heiligen waren niet wit, zoals de Portugese missionarissen verkondigden, maar zwart en Kongolees. Haar leer gaf het Kongo-koninkrijk mee vorm en beïnvloedde de relatie tussen het westen en Centraal-Afrika in de achttiende eeuw. Desondanks blijft Dona Beatriz afwezig in onze westerse geschiedenislessen, hoewel haar figuur ons twee belangrijke zaken vertelt.

Vita herinnert ons aan de leidinggevende rol van vrouwen in prekoloniaal Afrika.

Ten eerste leren we via haar verhaal meer over de relatie tussen Centraal-Afrika en West-Europa vóór de kolonisatie. De eerste contacten begonnen niet met de Wedloop om Afrika (1884-1885), maar met de komst van de Portugese ontdekkingsreiziger Diogo Cão aan de Congomonding. Al in 1483 kwam hij aan in het machtige Kongo-koninkrijk. In zijn kielzog volgden Portugese katholieke missionarissen, waardoor niet veel later het christelijke geloof tot staatsgodsdienst in Kongo werd verheven. Vita zal dit westerse geloof omarmen en hervormen tot een syncretisme tussen het christendom en de Kongolese spiritualiteit.

Ten tweede herinnert Kimpa Vita ons aan de leidinggevende rol van vrouwen in prekoloniaal Afrika. De dominantie van mannelijke geschiedschrijvers over die periode heeft gezorgd voor een ondervertegenwoordiging van vrouwelijke figuren vóór de kolonisatie. Zwarte vrouwen krijgen in die historiografie een passieve rol, terwijl hun bijdrage aan de Congolese geschiedenis cruciaal is. Hun rol mag dus niet onderschat worden. In die zin blijft Kimpa Vita een vooraanstaande figuur in het collectieve geheugen van veel Congolezen.

Heldin in een gefragmenteerd Kongo

Kimpa Vita groeide sinds 1684 op in een politiek gefragmenteerd Kongo-koninkrijk. Nochtans was het ooit een machtig territorium. De komst van de Portugezen en het invoeren van de trans-Atlantische slavenhandel maakten daar een einde aan. In de vijftiende eeuw sluiten Portugese handelaars een overeenkomst met Kongolese koningen. Het koninkrijk voorziet hen van slaven en in ruil krijgen de vorsten Europese vuurwapens. Ze gebruiken de wapens om terreur te zaaien en meer mensen tot slaaf te maken. Daartegenover heb je Portugese handelaars die massaal zwarte slaven verschepen naar Amerika om op tabak- en suikerplantages te werken. De eindproducten komen in Europa terecht.

Kimpa Vita herenigt Kongolezen en roept op tot zwarte solidariteit en een mentale bevrijding van het eurocentrische wereldbeeld.

Deze handel floreert in het Westen, maar betekent het verval van het Kongo-koninkrijk. Europese handelaars mengen zich in de inlandse slavenhandel van het rijk en in de massaal geforceerde migratie naar Amerikaanse plantages. Kongo verliest veel van haar mankracht en het leidt zelfs, tegen het einde van de zeventiende eeuw, tot een mogelijke ineenstorting van het rijk. Daarnaast kent het territorium aanslepende burgeroorlogen die het koninkrijk verder verzwakken. Rond die tijd komt Kimpa Vita op de voorgrond en zorgt ze voor een heropleving van Kongo. Ze herenigt Kongolezen en roept, net als vele andere zwarte militante figuren na haar zullen doen, op tot zwarte solidariteit en een mentale bevrijding van het eurocentrische wereldbeeld. Haar stem wordt gehoord en maakt een einde aan de bloedige burgeroorlogen in Kongo.

Zwarte Messias

Behalve haar capaciteit om Kongolezen te verenigen, verspreidt Kimpa Vita ook een nieuwe leer: het antonianisme. Deze stroming is geïnspireerd op haar visioenen met Sint-Antonius van Padua en stelt de eurocentrische ideeën over het christelijke geloof ter discussie. Jezus en heel wat heiligen zijn niet langer wit, zoals de Portugese missionarissen verkondigen, maar zwart en Kongolees. De idee van een zwarte Jezus stoot Portugese missionarissen tegen de borst. De controverse eindigt in de terdoodveroordeling van Kimpa Vita. Ook vandaag blijft het debat levendig in zowel christelijke als niet-christelijke kringen.

Kimpa Vita’s leer gaf Kongolezen opnieuw een positiever beeld over zowel zichzelf als hun eigen verleden.

Naast een zwarte Jezus herintroduceert Vita het spirituele leiderschap van Kongolese vrouwen. Dat was met de komst van het christendom in het Kongo-koninkrijk naar de achtergrond verbannen. In het toenmalige christendom, zoals dat gepraktiseerd werd in Europa, hoorden vrouwen geen leidinggevende functie te vervullen in de kerk. In prekoloniaal Afrika was dat een ander verhaal. Vrouwen stonden aan de wieg van een geloofsgemeenschap en gaven spiritualiteit mee vorm. Ze deden aan divinatie en waren invloedrijk tot in de hoogste politieke kringen. Bovendien konden ze aan het hoofd staan van revoltes of sociale bewegingen. Daarom was het ook niet uitzonderlijk dat Kimpa Vita het antonianisme in goede banen leidde.

Kimpa Vita’s leer gaf Kongolezen opnieuw een positiever beeld over zowel zichzelf als hun eigen (religieuze) verleden. Met het antonianisme konden de Kongolezen zich herkennen in een nieuwe religie die een zwarte Messias voorstond, hun leed begreep en een antidotum vormde tegen Europese onderdrukking. Volgens de Amerikaanse historicus John Thornton werd haar leer zelfs een drijvende kracht achter succesvolle slavenrevoltes in Amerika, eerst in South Carolina (1739) en later tijdens de Haïtiaanse Revolutie (1791- 1805). Al in de achttiende eeuw waarschuwde Vita voor de Europese bezetting. Ze bleek een onheilsprofeet, want een eeuw na haar dood begon de formele kolonisatie van Afrika, gevolgd door het neokoloniale tijdperk.

Kimpa Vita eindigde samen met haar kind op de brandstapel.

In die hele periode waren er kritische stemmen, die zich regelmatig verzetten tegen het witte establishment, maar hun verzet leidde meestal tot de dood. Zo werd 1706 ook een tragisch jaar voor Kimpa Vita en haar volgers. Als leider eindigde ze samen met haar kind op de brandstapel. De missionarissen speelden een actieve rol in haar terdoodveroordeling. Volgens hen was Kimpa Vita een gevaarlijke vrouw, die de Kongolezen opzette tegen witte missionarissen en het katholieke geloof. Daarom wordt Dona Beatriz, zoals de doopnaam van Kimpa Vita luidde, in Portugese geschriften beschreven als ‘barbaars’, ‘irrationeel’ en ‘gevaarlijk’.

De vergeten Congolese archieven

Daartegenover heb je Congolese geschiedschrijving, meestal mondeling overgeleverd, waarin Kimpa Vita wordt beschreven als een profeet of revolutionair. Haar ideeën zijn vandaag nog altijd zichtbaar in Afrikaanse religieuze bewegingen zoals het kimbangisme. Deze beweging ontstond tijdens de Belgische kolonisatie en verzette zich, net als het antonianisme, tegen het witte establishment. Haar aanhangers gingen zelfs een stap verder en verkondigden de dekolonisatie van Belgisch-Congo, wat in die tijd strafbaar was.

In Portugese en Congolese archieven is het verhaal van Kimpa Vita hetzelfde. Alleen wordt de ene vrouw gezien als een vijand en de andere als een verzetsheld.

De koloniale ambtenaren grepen dan ook hardhandig in en vervolgden de leden. Hun leider, Simon Kimbangu, werd uiteindelijk gevangengenomen en spendeerde dertig jaar in de cel, waar hij op 12 oktober 1951 stierf. Hij zou het einde van de kolonisatie niet meer meemaken. Net als de ideeën van Kimpa Vita na haar dood, blijven zijn ideeën levend in het collectieve geheugen van Congolese vrijheidsstrijders. Voor kimbangisten is hij, samen met Kimpa Vita, de belangrijkste profeet die vocht voor de spirituele en emancipatorische vrijheid van zwarte mensen wereldwijd.

Vandaag blijft Kimpa Vita een onuitputtelijke inspiratiebron om het prekoloniale tijdperk en de Kongolese cultuur te herdenken. Vita gold als een invloedrijke verzetsfiguur tegen enerzijds het westerse imperialisme en anderzijds de verwaarlozing van de Congolese cultuur en gewoontes, en daarmee ook indirect de kunst. Ook in België zien we haar heropleven met bijvoorbeeld de film Kimpa Vita, La Mère de la Révolution Africaine. De film werd geregisseerd door Ne Kunda Nlaba en werd in 2017 op diverse plaatsen in Brussel getoond.

In Portugese en Congolese archieven is het verhaal van Kimpa Vita hetzelfde, namelijk dat van een zwarte jonge vrouw die zich verzet tegen een wit establishment. Alleen wordt de ene vrouw gezien als een vijand en de andere als een verzetsheld. De Portugese geschiedschrijving domineert het verhaal over Kimpa Vita, maar misschien is het tijd om ook het tegendiscours van Congolese mondelinge vertellingen in acht te nemen. Hopelijk zal dit helpen om meer zwarte vrouwelijke figuren in onze geschiedenislessen aan bod te laten komen, zonder hen eenzijdig te beschrijven als ‘barbaars’, ‘irrationeel’ of ‘gevaarlijk’. De dood van Dona Beatriz was niet het einde van haar revolutionaire ideeën, maar het begin van hun (her)opleving. En ja, waarschijnlijk verklaart dit waarom ze aanwezig blijft in het straatbeeld van Kinshasa.