Hoe een Noors theaterstuk een politieke rel ontketende

Een kleinschalige performance ontketende in 2018 een verhit debat over artistieke vrijheid, het recht op privacy, cultuursubsidies en politieke inmenging in Noorwegen. Veel meer nog dan de voorstelling zelf zouden de gebeurtenissen die in haar kielzog plaatsvonden Noorse machtsstructuren op opzienbarende wijze blootleggen. Op vrijdag 15 januari 2021 kwam het debat met voorpaginanieuws tot een apotheose - in een rechtszaal.

Juni 2019. In Oslo vinden de Heddadagene plaats - het Noorse theaterfestival waar de meest geruchtmakende producties van het afgelopen seizoen geprogrammeerd worden. In het geval van Ways of Seeing, de felbegeerde voorstelling waarvoor ik die avond een ticket heb weten te bemachtigen, mag je dat heel letterlijk nemen.

Hanan Benammar staat dicht tegen het publiek aan, vlak voor het gesloten doek in de kleinste zaal van Det Norske Teatret in Oslo. Ze zegt dat ze heus geen behoefte heeft om de Noorse nationaliteit te verkrijgen, dat ze aan de Algerijnse en Franse die haar eigen zijn al genoeg heeft. In 2011 verhuisde ze naar Noorwegen, enkele maanden voor 22 juli de zwartste dag uit de Noorse geschiedenis zou worden. Het jaar erop behaalt Front National (tegenwoordig ‘Rassemblement National’) in Frankrijk zijn beste verkiezingsscore ooit.

Ways of Seeing bevindt zich in de grijze zone tussen wat goed en fout is, legitiem en illegitiem, toegestaan en verboden.

Benammar vertelt over de geschiedenis van de Le Pens, en hoe vader Jean-Marie tijdens de Franse koloniale oorlog tegen de Algerijnse revolutie luitenant en martelaar was. Hanans vader Halim streed er voor de onafhankelijkheid. Op de vlucht voor het gedachtegoed van de partij, merkt Hanan dat deze agenda ook in Noorwegen diepe wortels slaat. In Oslo ontmoet ze Sara B., die uit Irak is gevlucht voor de door de VS gesteunde oorlog tegen de Koerden onder Saddam Husseins regime tijdens de jaren 1980; zij weet veel over het verband tussen staatscontrole, racisme en angst. Benammar besluit haar relaas met de vaststelling dat ze dus heus geen ambitie had om zich hier in Noorwegen in de problemen te werken.

Het publiek monkellacht. Benammer staat namelijk met Ways of Seeing al enkele maanden in het oog van een politieke controverse: de voorstelling ontketende sinds haar première in november 2018 een verhit debat over artistieke vrijheid, het recht op privacy, cultuursubsidies en politieke inmenging.

Toenemend racisme in kaart

November 2018. In Ways of Seeing proberen de makers Pia Maria Roll, Hanan Benammar, Sara Baban en Marius von der Fehr de netwerken in kaart te brengen van de machtige politici en rijke mediamagnaten die er baat bij hebben dat Noorwegen almaar racistischer wordt. Wie zijn ze en wat bereiken ze daarmee? En wat zijn de verbanden tussen deze milieus en een steeds luidere oproep tot meer toezicht en bewaking?

De voorstelling is artistiek gezien misschien niet erg opzienbarend, maar de connecties die worden blootgelegd, en de strategieën die worden gebruikt, werpen rake en ongemakkelijke vraagstukken op. Ways of Seeing bevindt zich in de grijze zone tussen wat goed en fout is, legitiem en illegitiem, toegestaan en verboden, zowel voor de staat als voor het individu. Op hun reis kruist ook voormalig hooggerechtshofrechter Ketil Lund hun pad, die in de jaren negentig een onderzoek leidde naar onwettige afluisterschandalen door de Noorse staat onder links bestuur.

Ways of Seeing had snel in de vergetelheid kunnen geraken, ware het niet dat enkele ravissante villabewoners na de première plots te maken krijgen met vandalisme.

Het ‘in kaart brengen’ neemt zeer letterlijke vormen aan: Benammar en Roll kamperen op straat aan huizen van onder andere hooggeplaatste politici van het rechts-conservatieve FrP, Fremskrittspartiet oftewel de Vooruitgangspartij, en op de scène worden camerabeelden getoond waarbij ze inzoomen op ramen van de ravissante villa's. Deze invasieve strategie ontlenen ze trouwens aan de zogenaamde Human Rights Service - een omstreden gesubsidieerde organisatie die, onder het mom van de strijd voor mensenrechten tegen uithuwelijking en kindbruiden, eigenlijk ijvert voor strengere immigratiepolitiek in Noorwegen, door bijvoorbeeld in 2017 op hun website een nieuw fotoproject te lanceren waarbij lezers gevraagd werden massaal foto's te nemen en in te sturen van de ‘culturele revolutie’ en de opkomst van de islam in Noorwegen.

Inbreuk op de privacy?

De première van Ways of Seeing vindt plaats in Black Box Teater, een kunstencentrum in Oslo dat hedendaagse en experimentele performances programmeert en produceert. De voorstelling wordt initieel waarschijnlijk door niet meer dan een honderdtal man bezocht, en positief onthaald door de pers, waar de weerstand tegen de onbehaaglijke en zelfs bedreigende strategieën wordt geduid als deel van de illusie. Recensenten beschrijven Ways of Seeing als ‘een voorstelling die misschien onaf is maar tegelijk ook ongelooflijk belangrijk’, een sensibiliseringsproject van algemeen nut, net als John Bergers gelijknamige, legendarische BBC-programma uit 1972 over kunst, waarin Berger de kijkers bewust wilde maken van de perspectieven van waaruit we naar kunst kijken en onder andere het begrip male gaze introduceerde.

Zo had het verhaal van de voorstelling, na een kleine binnenlandse tournee, kunnen eindigen en in de vergetelheid geraken, ware het niet dat enkele van die ravissante villabewoners in de maanden na de première plots te maken krijgen met vandalisme: graffiti-tags als ‘RACIST’ (eigenlijk fout geschreven rasisit) op de gevel, een hakenkruis op de auto, een poging tot brandstichting in de vuilnisbak en heuse dreigbrieven in de postbus. Vooral de toenmalige justitieminister Tor Mikkel Wara (FrP) en zijn partner Laila Anita Bertheussen worden belaagd. Ook hun woning wordt getoond in Ways of Seeing; Wara en de buitenwijk in Oslo waar hun huis ligt bij naam genoemd.

Op een ochtend ontdekken Wara en Bertheussen dat hun auto in brand is gestoken. Ze dienen klacht in tegen Black Box Teater en de kunstenaars achter Ways of Seeing.

Human Rights Service, Resett, Document en andere extreemrechtse, ‘alternatieve’ mediakanalen publiceren opiniestukken van politici en commentatoren die de makers ervan beschuldigen immoreel te zijn en aanvoeren dat de voorstelling een invasie van de privacy is die aanzet tot deze daden van vandalisme, en dat Black Box Teater maar beter geen subsidies meer zou ontvangen. Bertheussen zelf kruipt ook in haar pen en schrijft in december in een opiniestuk voor de grootste Noorse krant en nieuwssite VG: ‘Zij noemen het kunst - ik noem het een grove inbreuk op mijn private leven (...) Ze filmden het raam van onze woonkamer, onze slaapkamer en daarbinnen stond ik. Ik die nooit de schijnwerpers heb opgezocht.’ Ze onderschrijft het artikel als ‘Laila Anita Bertheussen, moeder’.

Brandende auto

Maart 2019. Na meerdere dreigbrieven ontdekken justitieminister Wara en Bertheussen op een ochtend dat hun auto in brand is gestoken. Ze dienen klacht in, niet alleen tegen de onbekende brandstichters maar ook tegen Black Box Teater en de kunstenaars achter Ways of Seeing. Regisseur Pia Maria Roll reageert dat het duidelijk is dat de brandstichting en de dreigbrieven in scène werden gezet om haar artistieke team en Black Box Teater in een slecht daglicht te brengen.

Hierop spreekt zelfs Eerste Minister Erna Solberg van het conservatieve Høyre zich uit, zonder de voorstelling gezien te hebben: dat de theatermakers zich bewust zouden moeten zijn dat hun kunst ertoe bijdraagt dat het voor politici moeilijker wordt om politici te zijn, en dat Roll de samenzweringstheorieën maar beter achterwege kan laten. Het debat verschuift intussen van de openlijk rechts-georiënteerde media naar de ‘mainstreammedia’, die meegaan in het door rechts bepaalde narratief over het invasieve karakter van het stuk. Op de openbare omroep reageert Black Box Teater dat het nog steeds achter het programmeren van de voorstelling staat; dat Roll, von der Fehr, Benammar en Baban niets illegaals deden met het filmen van de huizen, maar dat Black Box zich distantieert van de criminele gebeurtenissen waar Wara en Bertheussen nu mee te maken krijgen.

Het politieonderzoek naar de uitgebrande auto wijst uit dat Laila Anita Bertheussen zelf de aanstichter van de autobrand was.

De makers komen zelf meer en meer onder vuur te liggen. Internet trolls gaan achter hen aan, met haatberichten die op de socialemediaprofielen van Black Box Teater gepost worden, onder meer becommentarieerd door Bertheussen zelf. Het kleine team achter Black Box Teater kan de toestroom van de trollers niet aan.

Maar al snel komt er schot in de zaak, met een volta van formaat: het politieonderzoek naar de uitgebrande auto wijst uit dat Laila Anita Bertheussen zelf de aanstichter van de autobrand was, en dat ze onder verdenking staat voor het orkestreren van alle dreigementen van de afgelopen maanden, inclusief de opzettelijk fout geschreven tags op haar woning.

Zelfs na de verdenking van Bertheussen verklaart de premier dat zij het niet nodig acht zich te verontschuldigen tegenover Black Box Teater en de kunstenaars.

Bertheussen ontkent alle betrokkenheid, terwijl haar partner Tor Mikkel Wara aftreedt als minister. In diezelfde week echter stelt de lokale politie in Oslo ook het kunstencentrum en Ways of Seeing-team formeel onder verdenking van het schenden van de privacy, maar vanwege grote kritiek uit het kunstenveld worden deze onhoudbare aanklachten teruggetrokken. Zelfs na het aanwijzen van Bertheussen als verdachte verklaart premier Erna Solberg opnieuw dat zij nog steeds achter haar vorige uitspraken staat en dat zij het niet nodig acht zich te verontschuldigen tegenover Black Box Teater en de kunstenaars.

In Noorwegen is vrijheid van meningsuiting en artistieke vrijheid een hoog goed, tegenover de hoge bedragen staatssteun die worden toegekend staat hoegenaamd geen directe politieke verantwoording - er wordt juist toegezien op en gepocht over het begrip ‘på armlengdes avstand’ (op armlengte), waarmee de positie van de politieke instanties ten opzichte van de objectieve artistieke onafhankelijkheid aangeduid wordt. De berispende en veroordelende publieke uitspraken van centrum- en extreemrechtse politici die in stadsbesturen zetelen en zelfs regeringsleider zijn, zorgen voor een enorme oproer in de Noorse podiumkunstenwereld.

Slachtoffer wordt dader

Januari 2021. Na een proces dat in september 2020 begon en live werd uitgezonden op de nationale televisie, wordt het oordeel over de zaak geveld. Bertheussen wordt schuldig bevonden aan het bedreigen van de democratie, het verspreiden van valse beschuldigingen en dreigementen en het aanstichten van brand, en veroordeeld tot een celstraf van een jaar en acht maanden. Ze gaat ter plaatse in beroep tegen het vonnis.

Wat Ways of Seeing in kaart probeerde te brengen, kon onmogelijk grotesker in scène worden gezet dan door Bertheussen zelf.

De rechters zijn ervan overtuigd dat haar motief erin bestond Black Box Teater en de personen achter Ways of Seeing te schaden. Ze deed er alles aan om veel aandacht rond het stuk te genereren en de daden van vandalisme, bedreigingen en brandstichting aan de makers te koppelen. Uit onderzoek bleek dat Bertheussen lid was van een gesloten Facebookgroep met leden van de overheid en hoofdredacteurs van rechtse websites, die onderling op een nonchalante toon berichten schreven over hoe ze de desinformatie tegen de performers en Black Box Teater moesten structureren.

Door het proces kwam aan het licht hoe in deze zaak de verschillende lagen van de macht ingrepen en ten behoeve van de rechtse propaganda ageerden, waardoor het rechts-conservatieve discours in Noorwegen meer en meer aan belang kon winnen en mainstream werd. Deze verdubbeling van wat Ways of Seeing zelf in kaart probeerde te brengen, kon onmogelijk grotesker in scène worden gezet dan door Laila Anita Bertheussen zelf. In een van de dreigbrieven die zij opstelde en met hondenurine besprenkelde, citeert ze uit een interview met performer Benammar: ‘De kern van de zaak is: willen we in een klotemaatschappij leven of in een aangename?’.