Het Zwarte Monster van Sinterklaas

Het echte hoofdpersonage van vandaag is niet de Sint, maar zijn knecht. Al van lang voor Christus duikt die dubbelzinnige dienaar op in de folkloristische winterse tradities, over heel Europa. Maar hoe en waarom transformeerde hij in de Lage Landen ineens in een Moor? En wat vertelt dat over vandaag? Een poging tot meer historisch besef.

Als kind vond ik dat vooral Zwarte Piet van het Sinterklaasfeest een spannende gebeurtenis maakte. Terwijl die bejaarde Sint op mij overkwam als een saai en vlak personage, was Zwarte Piet complex, contradictorisch, beangstigend en grappig tegelijk.

Toen ik later ontdekte dat Zwarte Piet verstrengeld was met het koloniaal verleden van de Lage Landen, en ik dus geconfronteerd werd met mijn eigen blindheid, groeide mijn fascinatie alleen maar. Begrijpen waar Zwarte Piet vandaan komt, zou ons iets kunnen leren over de geschiedenis van de moderniteit en dus van het Europese imperialisme.

Waar een kinderfeest allemaal goed voor kan zijn!

Dat heel wat Nederlanders en Belgen zo verknocht zijn aan Zwarte Piet en er geen kritiek op dulden, schokt me meer dan de zwart geschminkte figuur zelf.

De bijzonder heftige reactie van de overgrote meerderheid van inwoners van de Lage Landen had ik echter niet kunnen voorspellen. Dat heel wat Nederlanders en Belgen zo verknocht zijn aan Zwarte Piet en er geen kritiek op dulden, dat zij zich geen verandering kunnen inbeelden, schokt me meer dan de zwart geschminkte figuur zelf.

Hoe kan een kritische blik op een secundair personage uit een kinderfeest witte volwassenen zo op stang jagen? Er moet iets anders aan de hand zijn.

De mysterieuze cadeautjesverdeler

We denken graag dat Sinterklaas en Zwarte Piet bijzonder zijn, eigen aan de cultuur en tradities van de Lage Landen, een deel van onze folkloristische canon. Maar er bestaan equivalenten van Sinterklaas en Zwarte Piet over heel Europa en zelfs daarbuiten.

We denken graag dat Sinterklaas en Zwarte Piet eigen zijn aan de cultuur en tradities van de Lage Landen, maar er bestaan equivalenten van hen over heel Europa.

Volgens sprookjesschrijver Jacob Grimm heeft de begeleider van Sinterklaas een voorchristelijke origine. Heel wat historici leggen de oorsprong van Sinterklaas en zijn begeleiders bij de bekende Germaanse god Odin, of ook wel Wotan. Op zijn witte vliegende paard geeft Odin leiding aan de Wilde Jacht en wordt hij vergezeld door twee zwarte raven, Huginn en Muninn. Die zwarte raven gaan op de schoorstenen luisteren om vervolgens aan Odin te vertellen over het goede en slechte gedrag van de stervelingen.

Over heel Europa bestaan er voorchristelijke tradities over winterse cadeautjesverdelers, zoals Ded Moroz in Oost-Europa of La Befana in Noord-Italië. Deze personages leiden allemaal terug naar een voorchristelijke traditie van een mysterieuze figuur die tijdens de eerste lange nachten van het jaar brave kinderen geschenken brengt en stoute kinderen straft.

Die voorchristelijke figuren hebben een pedagogische functie en zijn niet eenduidig goed of kwaad. Net als Griekse goden zijn het ambigue figuren, tot met de evangelisatie van Europa plots een duidelijke scheidingslijn wordt getrokken. De goeden zijn van christelijke signatuur, de slechteriken heidens. In die context worden de dubbelzinnige demonen van de heidense tradities door het christendom als duivelse wezens afgedaan.

Sinterklaas was de cosmetische ingreep om de traditie een christelijk cachet te geven, maar zijn begeleider is the real thing.

Om die winterse cadeautjesverdelers te verchristelijken wordt in het Heilig Rooms Rijk – ongeveer het huidige Duitsland, Benelux, Noord- en Oost-Frankrijk, Tsjechië, Noord-Italië, Oostenrijk en Zwitserland –– Sint-Nicolaas ingeschakeld.

Maar het heidense karakter van het feestje kan niet zomaar worden uitgewist. De mensen houden eraan vast. Ze blijven naast Sinterklaas een extra personage opvoeren, en hoe verder van de steden, hoe heidenser die figuur blijft. Sinterklaas was de cosmetische ingreep om de traditie een christelijk cachet te geven, maar the real thing is uiteindelijk zijn begeleider.

De andere begeleiders

In het zuiden van Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland wordt het Sinterklaasfeest ook gevierd, maar daar hebben ze geen Zwarte Piet. Daar heet hij Krampus. Deze begeleider ziet eruit als een prototypische Satan, inclusief duivelse bokkenpoten en horens, die enkel Sinterklaas gehoorzaamt. Een demon die door het katholieke bewind getemd is en in dienst staat van de katholieke orde.

In het noorden van Duitsland is dat Knecht Ruprecht, een kluizenaar die eruitziet als een soort Pietje de Dood met een lange baard. Soms heeft hij geen lange zwarte baard, maar is zijn aangezicht zwart geschilderd. Hij was klaarblijkelijk ooit een crimineel, of zelfs een kindermoordenaar, die door Sinterklaas vergeven werd en nu de Sint begeleidt.

Daarnaast zijn er nog andere namen voor begeleiders van de Sint, terug te vinden over heel Europa: Bullerklaas, Ru-klaas, Hans Trapp, Klapperbok, Schmutzli, Perchta, Rubbels, Pelzebock, Klaubauf... In de Pfalz-regio is de begeleider van Sinterklaas Belschnikel of Pelznickel, een obscuur figuur die elementen van Knecht Ruprecht en Krampus in zich verenigt.

Vóór Zwarte Piet in zijn huidige vorm verscheen, werd de Sint waarschijnlijk al begeleid door een knecht met een duister verleden.

In Noord- en Oost-Frankrijk en in Franstalig België is er dan weer Père Fouettard. In België is hij identiek aan Zwarte Piet, maar in Oost-Frankrijk lijkt hij meer op Knecht Ruprecht en Belschnikel: een vagebond die tot inkeer kwam en nu de goede Sint dient. In de naam van Père Fouettard zit bovendien al een duidelijke verwijzing naar zijn uitvoerende taak: de stoute kinderen straffen met een zweep. Huidskleur speelt daarbij geen rol.

Gezien de nauwe historische en culturele band tussen de Nederlanden en de rest van het voormalige Heilige Roomse Rijk én de verschillende vormen die Père Fouettard aanneemt, kan je veronderstellen dat vóór Zwarte Piet in zijn huidige vorm verscheen, de Sint al begeleid werd door een figuur als Knecht Ruprecht. Een knecht met een duister verleden, die ooit op het verkeerde pad terecht kwam en nu als Wiedergutmachung in dienst is van zijn goede meester Sinterklaas.

De renaissance-Moor

Waarom werd Knecht Ruprecht in de Nederlanden dan plots opgevoerd als renaissance-Moor? Die transformatie valt moeilijk los te maken van de staat van de Nederlanden als handels- en scheepvaartsnatie. Die nam in de loop der eeuwen intensief deel aan de slavenhandel, en daar was het ontmenselijken van het zwarte lichaam een inherent deel van.

De oorsprong van Zwarte Piet wordt meestal ergens gedateerd rond het midden van de 19de eeuw, toen Johan Schenkman in een kinderboek de begeleider van Sinterklaas afbeeldde als een Moorse knecht in een renaissancekostuum.

We weten niet of de Moor als hulp van de Sinter al voorkwam in de eeuw vóór Schenkmans publicatie. Wat we wel weten, is dat in de middeleeuwse iconografie Sint-Nicolaas zou zijn afgebeeld met een duivelse figuur aan zijn zij maar dat tussen de 16de en de 18de eeuw in de Nederlanden geen tekst of tekening nog verwijst naar een knecht van Sint-Nicolaas. Wat we ook weten is dat de 19de eeuw bezeten was door ideeën van essentialistische raciale ongelijkheid en dat mensen van Afrikaanse origine toen niet als volwaardige mensen werden beschouwd. .

Het is ook aan Johan Schenkman dat we de mythe te danken hebben dat Sinterklaas uit Spanje komt. Dat idee lijkt sterk in verband te staan met de geschiedenis van de Nederlanden. Nederland ontstaat immers tijdens de traumatiserende godsdienstoorlogen tussen katholieken en protestanten, die de vorm krijgen van tumultueuze conflicten tussen de Spaanse kroon en de bevolking van de Lage Landen.

Bovendien waren Spaanse en Portugese kooplieden sinds de 15de eeuw regelmatig vergezeld van zwarte bedienden. En ook in de Lage Landen waren die bedienden geen onbekende figuren. Dat beeld van de zwarte page, geïntroduceerd door die zuiderse kooplieden, wordt in de 17de en 18de eeuw een alomtegenwoordig onderdeel op portretten van alle Europese elites.

In de 19de eeuw schrijven de Nederlanders, net als heel wat andere Europese landen, het oorsprongsnarratief van hun natie. En daarin ontwikkelen ze het idee van een Gouden Eeuw die ingeleid werd door een Tachtigjarige Oorlog met Spanje. Als Sinterklaas wordt afgeschilderd als een Spaanse bejaarde is het dus niet ver gezocht om hem te laten begeleiden door een zwarte page, een renaissance-Moor in 16de eeuwse Spaanse klederdracht.

Dat is de logische en legitieme Knecht Ruprecht, maar dan in de versie van de Lage Landen in de 19de eeuw en helemaal ontdaan van heidense elementen.

Het ambigue monster

Zwarte Piet is dus niet nieuw. Hij was reeds deel van folkloristische wintertradities die waarschijnlijk bestonden vóór Jezus het levenslicht zagen. Het monster dat tijdens de eerste winternachten stoute kinderen straft en brave beloont, overleeft daarna de evangelisatie van Europa, de godsdienstoorlogen, het protestantisme, het puritanisme én de secularisering.

De Spaanse Moor werd tijdens de Verlichting als een veel eigentijdser ‘monster’ gezien dan een Duivelse figuur met bokkenpoten en horens.

Wél veranderde hij over de eeuwen voortdurend van gedaante. Zo verschuilde hij zich achter een christelijke heilige, schudde het heidense karakter van zich af en liet zich daarna inspireren door een nieuwe koloniale wereldorde. Waarom? Tijdens de Verlichting maakte een Duivelse figuur met bokkenpoten en horens waarschijnlijk nog weinig indruk in Nederland. De Spaanse Moor werd toen als een veel legitiemer en eigentijdser ‘monster’ gezien.

Wat niet veranderde aan Zwarte Piet is zijn eeuwige ambiguïteit: hij draagt zowel het goede als het kwade in zich. Hierdoor is hij een demon in de oorspronkelijke voorchristelijke zin van het woord: noch slecht, noch goed. Het is een monster dat de zelfkant van de mens in zich draagt en er beangstigend uitziet, maar evengoed het goed met je voorheeft. Dat monster is niet per se duivels, het vertegenwoordigt de angst binnenin de mens.

En eigenlijk moeten we zelfs in het meervoud spreken. In Vlaanderen heeft de Sint over het algemeen enkele begeleiders, net zoals de Knecht Ruprechts en Krampussen uit het Oosten.

In Nederland heeft het slavernijverleden er echter nog iets extra aan toegevoegd. Daar werd Sinterklaas bij zijn intocht niet vergezeld door een paar begeleiders, maar door honderden gitzwarte en glimlachende Moren met knalrode lippen en oorbellen. Dat beeld is met een beetje kennis van onze geschiedenis niet los te weken van het slavernijverleden.

Pijnlijk is dat de intocht geen herdenking is voor het bloedige verleden, maar eerder de slavenhandel stript van alle terreur en het als een jolig kinderfeestje presenteert.

Pijnlijk is dat de intocht van Sint en Piet geen herdenking is voor dat bloedige verleden, maar eerder de slavenhandel stript van alle terreur en het als een jolig kinderfeestje presenteert. Het racisme was niet het doel op zich en is waarschijnlijk ook niet de reden waarom mensen zich vastklampen aan die traditie. Het racisme is een overblijfsel van de 19de eeuwse mentaliteit, een teken uit een periode die racisme als wetenschappelijk gestaafde kennis zag.

Doorheen een schoorsteen

Dat de Nederlanders en Belgen tot het besef kwamen dat de negroïde karakteristieken van Zwarte Piet hem problematisch maken, moet ergens in de loop van de 20e eeuw gebeurd zijn.

In de 19de eeuw ging het ontstaan van de natiestaat gepaard met een obsessief discours van rassensegregatie dat zwarten als wild en eng afbeeldt. Monsterlijk, zelfs. De zogenaamde beschavingsmissie, het officiële discours ter verantwoording van de kolonisatie, ging daarom gepaard met misdaden tegen de menselijkheid. Na de Eerste Wereldoorlog passen de nazi’s echter de koloniale logica toe op het Europese grondgebied, met de Holocaust tot gevolg.

De raciale logica die de Holocaust mogelijk heeft gemaakt, is niet zo anders dan de logica die de kolonisatie mogelijk maakte.

De raciale logica die de Holocaust mogelijk heeft gemaakt, is niet zo anders dan de logica die de kolonisatie mogelijk maakte. Net door die confronterende vaststelling kunnen de mensonwaardige omstandigheden ten gevolge van lucratieve kolonisatie niet meer genegeerd worden waardoor het concept ‘ras’ als essentieel biologisch verschil tussen mensengroepen verbrokkelt.

Na de Holocaust kon dus niemand nog het morele failliet van de kolonisatie ontkennen. De absolute terreur waarmee de strijd voor raciale gelijkheid de kop werd ingedrukt, verloor draagvlak.

Op dat ogenblik veranderde de Zwarte Piet-figuur echter niet. Wel stelden mensen de manier bij waarop ze over Zwarte Piet praten. Hij was niet langer zwart omdat hij een Moor of een zwarte slaaf was, maar omdat hij door de schoorstenen kroop om geschenken af te leveren. Daarmee werd alle potentiële kritiek afgeserveerd.

Dat is ook het verhaal dat ik als kind ingelepeld kreeg.

Na decennia van protest en activisme heeft dat discours zich intussen vertaald in verandering. Zwarte Piet wordt niet langer helemaal zwart geschilderd en ook zijn dikke rode lippen, krullenpruik en oorbellen zijn verdwenen. Die nieuwe Piet is een roetveegpiet en hij maakt een ontegensprekelijke opmars.

Veranderlijke tradities

Ook in het wereldnieuws. Internationaal heeft het protest tegen Zwarte Piet immers de morele overhand. Organisaties zoals UNESCO, het Europees Parlement en de VN veroordelen de traditie waarbij hij wordt opgevoerd als een karikaturale figuur van Subsaharaanse origine. Maar VN-experts en EU-resoluties zullen niets veranderen zolang de deelnemers aan de traditie zelf niet bewust zijn van het problematische karakter van de Moorse Piet.

Er is duidelijk nog werk, de soms gewelddadige protesten gaan verder. Maar wat die opstand heeft teweeggebracht, is dat er ook gesproken en constructief gehandeld wordt. De verandering is er.

Naar aanleiding van het televisieprogramma Dag Sinterklaas evolueerde Zwarte Piet in Vlaanderen van knecht tot essentiële collega van een oude en verwarde Sinterklaas. Bij zijn officiële intocht in Antwerpen, Gent en de steden van de Randstad wordt hij nu vergezeld van roetveegpieten. Veel dorpen en kleinere steden klampen zich echter nog vast aan de ‘echte’ Zwarte Piet.

Het tij is dus stilaan aan het keren. En wat daaruit te leren valt is dat Zwarte Piet of zijn betekenis als hilarische figuur niet zal verdwijnen, zijn koloniale en imperialistische connotaties wel. Die zullen plaats maken voor een nieuwe magische figuur.

Krampus Revival

Kijk maar naar Krampus, die andere Sint-begeleider die – in tegenstelling tot Zwarte Piet – een ware revival kent. In het geseculariseerd Westen wordt hij, angewakkerd door een Amerikaanse interesse voor voorchristelijke Europese tradities, zelfs belangrijker dan Sinterklaas.

Van alle Sint-begeleiders is Krampus de meest monsterlijke en symbolische figuur. In afgelegen Alpijnse dorpen, waar het Christendom niet altijd alle voorchristelijke tradities heeft kunnen uitroeien, is de Sint zelfs afwezig tijdens het koude kinderfeest. Daar draait het enkel om de geliefde en gevreesde Krampus.

Krampus is niet éénduidig. De échte Zwarte Piet ook niet.