Het tegengif van Apple Cider Vinegar

Een pauze voorstellen, zachtjes duwen tegen gebeitelde paradigma's: dat doet Apple Cider Vinegar van regisseur Sofie Benoot. In de film staat steen centraal: bron van mineralen, dragers van fossielen, aardplaten die verschuiven ... Door aandacht te schenken aan deze 'dode' materie laat Apple Cider Vinegar zien hoe de wereld van mensen en stenen fundamenteel verbonden zijn.

Juli 2024. Schotse onderzoekers publiceren een artikel in het wetenschappelijk tijdschrift Nature Geoscience waarin ze bekendmaken dat mangaanknollen op de diepzeebodem zuurstof produceren. Het druist in tegen wat wetenschappers tot dan toe aannamen: dat enkel planten en algen zuurstof door fotosynthese produceren, en dat voor dat proces licht nodig is. Op de bodem van de Stille Oceaan, waar de Schotse wetenschappers de metingen uitvoerden, is het aardedonker.

Volgens de biologieboeken is wat zij zagen, namelijk dat geologische formaties – mangaanknollen zijn ‘concreties’ – zuurstof maken, onmogelijk. Enkel levende organismen kunnen iets produceren wat er vroeger niet was. Het is een van de belangrijkste vaststellingen in de biologie van de afgelopen decennia. Misschien vormt deze bron van zuurstof wel het begin van alle leven? Dat mangaanknollen zuurstof produceren, dwingt wetenschappers om categorieën te herzien en roept ongemakkelijke vragen op: hoe maken we het verschil tussen leven en niet-leven – een onderscheid dat ook cultureel bepaald is? En hoe kennen we betekenis toe aan die verschillende categorieën? Antropologe Elizabeth Povinelli vraagt zich in Geontologies (2016) af hoe we het onderscheid maken tussen leven en niet-leven. Welke criteria zorgen ervoor dat we waarde hechten aan sommige categorieën en niet aan andere? ‘It is certainly the case that the statement “clearly, humans are more important than rocks” continues to be made, persuade, stop political discourse. But what interests me is the slight hesitation, the pause, the intake of breath that can interrupt an immediate assent.’

Dat aarzelen, een pauze voorstellen, naar adem happen, zachtjes duwen tegen gebeitelde paradigma’s en merken dat ze gaan schuiven, dat doet ook het speelse, meanderende Apple Cider Vinegar (2024), een essay-film van regisseur Sofie Benoot, die steen uit haar traditionele decoratieve rol haalt.

Webcam, kijkoperatie, natuurdocumentaire

Het eerste beeld in de documentaire is afkomstig van een nachtkijker. We zien een plas water, gepixeld. Daarin een steltloper op zoek naar eten. De camera schuift naar rechts, het beeld hapert door de grote hoeveelheid data die de bandbreedte moet slikken. Wanneer het beeld helemaal tot stilstand komt, zien we een slurf, een olifant. We horen een zucht van verwondering.

De volgende minuten krijgen we meer beelden van webcams te zien, meer dieren in het wild. We horen ook het geluid van een fluitketel, voetstappen, een hond die blaft, het geklik van een computermuis. De kijker wordt via een voice-over aangesproken door de doorleefde, verwonderde en geamuseerde stem van Dame Siân Phillips, een actrice op leeftijd die de rol van documentairemaakster op zich neemt. We krijgen haar niet te zien, maar ze geeft ons toch de indruk dat we haar goed kennen. Ze stelt zich voor als de maker van de natuurdocumentaires Planet Earth. Apple Cider Vinegar knipoogt naar de razend populaire spektakeltelevisie van Sir David Attenborough. Prachtig om naar te kijken, maar ook nogal onaards.

De niersteen van de documentairemaakster duwt gesteente naar het centrum van haar frame.

Jarenlang heeft de documentairemaakster de wereld rondgereisd om de grote diversiteit aan soorten te filmen: ‘For years I told these stories in my signature husky voice.’ Ze kent de wereld als haar broekzak, geeft ze aan, gaat na jaren reizen met pensioen. Wanneer ze een niersteen krijgt, wekt die haar interesse. Nierstenen bevatten weddeliet, een mineraal dat ook te vinden is in gesteenten op de bodem van de Weddelzee, die aan het noordwesten van Antarctica grenst. De gedachte fascineert de documentairemaakster, die niet anders kan dan opnieuw vertrekken om de wereld deze keer door de lens van gesteente te ontdekken. Steen vormde altijd de achtergrond van haar documentaires, vertelt ze. Nu duwt de niersteen gesteente naar het centrum van haar frame. Een persoonlijke medische geschiedenis vormt de aanleiding om na te denken over leven in microscopische en macroscopische zoom. We zien beelden van een niersteenoperatie naast beelden van webcams en reisfotografie. De blik naar binnen leidt de gedachten naar buiten.

Poreuze lichamen

Apple Cider Vinegar laat met haar open structuur, meanderende verhaallijn en zowel geografisch als temporeel in- en uitzoomende focus in verschillende lagen zien hoe de levens van stenen en mensen verbonden zijn. Dat doet de film speels, nevenschikkend, anekdotisch. De esthetische uitdaging om de tijdsschaal van gesteentes te vermengen met verhalen op menselijke schaal, hangt samen met de ethische vragen die Benoots film oproept: de keuze om verschillende verhalen naast elkaar te presenteren laat zien hoe de levens van individuen en gemeenschappen verankerd zijn in hun politiek-maatschappelijke en materiële omstandigheden.

Een niersteen verbindt door zijn chemische samenstelling het menselijk lichaam met de diepzeebodem, tienduizenden kilometers verderop. Benoots documentaire bedt zich zo in in een 21ste-eeuws ecologisch, posthumanistisch denken. Dat benadrukt dat het leven relationeel is, dat een lichaam altijd verbonden is met het leven van allerlei ander leven en niet-leven en met het milieu waarin dat lichaam leeft. Het erkent dat het lichaam niet op zichzelf staat, kwetsbaar en verbonden is.

de keuze om verhalen naast elkaar te presenteren laat zien hoe de levens van individuen en gemeenschappen verankerd zijn in hun politiek-maatschappelijke en materiële omstandigheden.

‘Transcorporealiteit’ is de term waarmee de environmental humanist Stacy Alaimo in Bodily Natures (2010) dat inzicht aanduidt. Zij laat zien hoe een lichaam zich niet van zijn milieu kan afsluiten, poreus is. Het zet ons begrip van individualiteit op de helling. Een lichaam, elk lichaam, is viscoos, doorlaatbaar, de hele tijd aan het worden in samenspel met de omgeving waarin het leeft. In het transcorporeale denken wordt het lichaam voorgesteld als portaal, waarin het verkeer met de wereld via verschillende assen verloopt. Het maakt van dat lichaam een site die de sporen van die interactie draagt. Dat milieu is materieel, fysisch, biologisch, maar ook cultureel, politiek, discursief. Centraal in deze kijk op het menselijk lichaam staan verbinding, uitwisseling, sympoiesis: het gemeenschappelijk maken en gemaakt worden in wisselwerking met een milieu.

Wetenschappers concentreerden zich op verschillende elementen om het transcorporeale denken concreet vorm te geven. Geïnspireerd door haar jarenlange yogapraktijk en door oosterse filosofie, zet feministisch filosoof Luce Irigaray adem in als theoretische lens waarmee ze het binaire denken in de westerse filosofie bekritiseert. Ademen is de eerste activiteit waarmee een nieuw (menselijk) lichaam in contact komt met de wereld. Het lichaam draagt de imprint van de lucht rondom, en vice versa. Cultuurtheoretica Astrida Neimanis ijkte dan weer het begrip ‘hydrofeminisme’. Hydrofeministen nemen water als lens om naar lichamen en hun omgeving te kijken. Doordat een (menselijk) lichaam vloeistoffen opneemt en weer uitscheidt, is het voortdurend aan het maken en aan het worden. Een lichaam heeft water nodig om te leven. Omgekeerd heeft water ook een lichaam nodig om een massa te kunnen vormen en te kunnen vloeien. Bovendien vormt een waterlichaam op zijn beurt een eigen milieu, een medium dat verschillende soorten die dat lichaam als habitat gebruiken, met elkaar verbindt.

Verbinding, uitwisseling, relaties vormen de kern van ecologisch denken. Als dat soft klinkt, het is ook: vergiftiging door lood in het drinkwater, het jarenlang argeloos binnenkrijgen van PFAS, longziektes en allergieën door fijn stof, maar ook angst en depressie door geopolitieke onrust, racisme, klimaatrampen of (geërfd) trauma. Die verbanden hebben soms, niet altijd, een heldere causaliteit. Vaker zijn ze moeilijk te bestuderen binnen afgebakende wetenschappelijke disciplines. Om de vele manieren waarop een lichaam in relatie tot zijn omgeving leeft te leren kennen, kijk je best naar heel precieze constellaties; je zoekt een narratief dat de vele vertakkingen en verknopingen van een bepaalde kwestie kan laten oplichten.

Solid as a rock

Stenen zijn veel: Apple Cider Vinegar laat ons kennismaken met steen als een bron van mineralen, grondstof voor marmeren trappen in de huizen van de Israelische bezetters, oorzaak of aanleiding van stoflong en artrose voor de Palestijnse steenkappers en hun families. Stenen zijn de dragers van fossielen, ze zijn aardplaten die verschuiven, meteorieten die inslaan ... Daarnaast heeft steen als metafoor een reputatie hoog te houden: solide, onbewogen, hard. ‘A rock feels no pain’, zongen Simon en Garfunkel in 1966. En ook Ashford & Simpson waanden de liefde veilig als die maar ‘Solid as a rock’ (1984) was. Steen is in de oppervlakkige verbeelding van onze cultuur de ultieme ander: levenloos, gevoelloos en onveranderlijk.

Apple Cider Vinegar verandert die perceptie. De film zet steen in om affectieve responsen op te roepen die weerwerk bieden tegen veralgemeningen en binaire opdelingen. Door verschillende verhalen naast elkaar te plaatsen, wordt duidelijk wat voor een enorme categorie ‘steen’ is – en hoe we met zo’n categorie weinig recht doen aan wat daaronder valt. Zowel aardse als buitenaardse formaties worden ‘steen’ genoemd, zowel grondstoffen als bewerkte materialen, zowel jonge als millennia-oude formaties, zowel een niersteen als massieve gebergtes, zowel het resultaat van erosie als dat van handenarbeid …

Steen is in de oppervlakkige verbeelding van onze cultuur de ultieme ander: levenloos, gevoelloos en onveranderlijk.

De documentaire speelt ook met ons binaire begrip van leven en dood. Hoewel doorgaans over stenen niet wordt gezegd dat ze ‘sterven’, kennen ze wel een moment van ontstaan. De meeste gesteenten ontstaan als sediment of door metamorfose. ‘Igneous’ of magmatische gesteenten ontstaan door mineralen uit de gesmolten binnenkant van onze planeet, door de stolling van lava of magma. ‘Like a volcano, I made new land mass’ stelt de documentairemaakster. Hoezo dode materie?

Maar dat is niet de enige binariteit die door Apple Cider Vinegar ter discussie wordt gesteld. De roadcuts in Californië, de fossielen die het interieur van de huizen van Palestijnse steenkappers sieren, de marmeren trappen in de huizen van de Israëlische bezetters, de gestolde lava in de huizen van de families op Fogo, het huis op de rand van de eroderende kust, de parel in de oester: het zijn allemaal manifestaties van steen die zich op het kruispunt tussen natuur en cultuur bevinden. Het zijn hybriden die ons omgeven en die niet helder te categoriseren vallen. Ze worden in de film centre stage opgevoerd opdat iets aan het wankelen gaat: een paradigma, een bias, een houding.

‘Stone moves in mysterious ways, we don’t know how to read the signals it sends us.’ Alleen wanneer de aarde beweegt, ervaren we onze planeet zoals ze echt is: rusteloos en altijd in beweging. Apple Cider Vinegar vertelt ons, door te focussen op het leven van steen, dat wanneer iets voor het menselijke oog niet zichtbaar is, het er daarom niet niet is. ‘I too cover things up, hide my sadness, swallow my fear.’ Het lichaam wreekt zich. Wanneer we ons verdriet wegslikken, stapelt het zich op in ons lichaam, in onze buik, darmen, nieren. We leren van stenen dat alles wat we begraven ooit opnieuw zijn weg naar boven vindt.

Epoch, pauze

In de loop van haar carrière stelde de documentairemaakster vast dat het steeds langer duurde voor ze dieren, het geliefde onderwerp van veel makers en kijkers, te zien kreeg. De teloorgang van de biodiversiteit maakt haar verdrietig. Ze krijgt het in haar films niet verteld. Daarom wacht ze langer, richt haar focus op wat haar blij maakt, op de schoonheid die overblijft. Ze onderdrukt haar rouw, vertelt haar ‘tightly woven tale called Nature’. Nu vraagt ze zich af: ‘What if I would start sharing my sadness with you? My fear for our loss. What images would I show? What stories would I tell?’ De film vertraagt. Gedurende enkele minuten zien we beelden van webcams op landschappen, wachtend op dieren die voor de lens willen wandelen. ‘Now I’m sad.’ Ze spreekt de kijker aan: ‘You and I, we can grieve together.’ De lichtvoetige toon van het begin van de film maakt plaats voor rouw en verdriet om een omgeving die stuk gaat.

Apple Cider Vinegar biedt ook mogelijke antwoorden op hoe we met die rouw kunnen omgaan. Connectie maken is er een van. Ergens in de film zoomt de camera uit. Een webcam biedt een blik op de planeet. Het cliché wil dat afstand overzicht biedt. De geleefde werkelijkheid leert echter dat de wereld zich niet overzichtelijk aan ons presenteert. We ontmoeten Charlotte, een vrouw in Californië die zorgt voor haar man die door Alzheimer zijn kortetermijngeheugen verloor. Zelf lijdt Charlotte aan chronische pijn. Met een dictafoon houdt ze het logboek van haar pijnen bij. Ze verbindt de pijn in haar lichaam met bewegingen in de aarde, zoekt daarvoor naar bevestiging op internetfora. De documentairemaakster kijkt ernaar met mededogen: ze stelt het voor als de inzet van de film. ‘I can relate. We all look for ways to connect, don’t we?’

Een ander antwoord: een pauze inlassen. Geologen bestuderen periodes via verschillende aardlagen. Het Engelse woord voor periode, ‘epoch’, is etymologisch verwant met het Griekse ’epekhein’: stoppen. Dat is wat Benoot, bij monde van de fictieve documentairemaakster, voorstelt. ‘Can we take a break in this epoch? Can we pause and stretch this troubled time to take a walk on the ground that has become so strange to us?’ De wandeling als pauze. Het is een methode die vertraagt, de mogelijkheid biedt om aandachtig rond te kijken, een plaats te leren kennen met de zintuigen, connectie te maken. Het doet denken aan hoe antropologe Anna Lowenhaupt Tsing haar beroemde The Mushroom at the End of the World (2015) opent: ‘What do you do when your world starts to fall apart? I go for a walk, and if I’m really lucky, I find mushrooms.’

Verdriet, rouw, houden een uitnodiging in: Apple Cider Vinegar vertelt ons dat als je het toelaat, het meeneemt, het je blik kan herijken, je begrip verdiept. En je hoeft het niet alleen te doen.

Ook het cyclische wereldbeeld biedt troost: ‘When my voice leaves this planet I will turn mineral. I will sink to the bottom of the sea. I might turn up as a weddellite in your kidney stone. Isn’t that a comforting thought?’ Spiritueel vindt Apple Cider Vinegar aansluiting bij holistische wereldbeelden, de in het Westen vaak voor schut gezette kosmologieën van culturen die de binariteit van het verlichtingsdenken niet volgen, het leven van hun omgeving erkennen. Daar connectie en troost in vinden is waardevol, en overstijgt de vraag wat al dan niet wetenschappelijk is.

Tot slot vindt Apple Cider Vinegar ook troost in het vervullen van dagelijkse taken en handelingen: in het samenleven met een brok lava in de keuken, in het splijten van steen ondanks artritische ledematen, in het warm proberen maken van tienerdochters voor de tijdschaal van een rotsblok op een parking langs de snelweg, in het besturen van een webcam, honderden kilometers van je vandaan. In die praktische en schijnbaar banale handelingen schuilt een antwoord op hoe te leven met het zicht op verlies. Verdriet, rouw, houden een uitnodiging in: Apple Cider Vinegar vertelt ons dat als je het toelaat, het meeneemt, het je blik kan herijken, je begrip verdiept. En je hoeft het niet alleen te doen.

De kunst van de aandacht

Terug naar de mangaanknollen. Die stenen op de bodem van de Stille Oceaan zijn polymetallische nodules. Ze bevatten onder meer nikkel, kobalt en koper, mineralen waar bedrijven op azen voor het maken van batterijen en accu’s. Voor het leven in de diepzee zijn de mangaanknollen van vitaal belang. Sponzen, koralen, anemonen leven erop. Al langer waarschuwen wetenschappers dat het ontginnen van mangaanknollen om commerciële doeleinden een slecht idee is: we weten niet welke plaats de mangaanknollen innemen in het ecosysteem. ‘Rapen’, is het woord dat bedrijven gebruiken. Het klinkt minder invasief dan opblazen, graven of ontginnen. Maar het weghalen van mangaanknollen, die ontstaan over een periode van meerdere miljoenen jaren, betekent onvermijdelijk het einde van hele ecosystemen.

Ondanks de waarschuwingen van wetenschappers en activisten lijkt diepzeemijnbouw bound to happen. De batterijen zijn nodig voor de grote ‘energietransitie’, die ons weg van de fossiele industrie moeten leiden. Of het een oplossing biedt de ene eindige grondstof door een volgende te vervangen, wordt, behalve door de degrowthbeweging, doorgaans niet in vraag gesteld. Zoals Povinelli schrijft: in het politieke discours zijn mensen nog steeds belangrijker dan stenen.

Apple Cider Vinegar laat echter zien dat de levens van mensen en stenen verbonden zijn, dat een nieuwsgierige, open houding tegenover stenen ook mensen ten goede komt. De film maakt deel uit van een nieuwe traditie van ecologische narratieven die de enge antropocentrische focus uitbreiden naar een relationele en helpen om onze ecologische relaties ethisch te herkalibreren. Deze narratieven beïnvloeden het milieu waarin aan wetenschap en beleid wordt gedaan. Het inzoomen op hoe de levens van mensen en stenen verbonden zijn, het uitbreiden van ons begrip van de categorie ‘steen’, het in vraag stellen van leven of dood, cultuur en natuur: het zorgt ervoor dat we onze omgeving anders bekijken, verandert de manier waarop we erover denken, spreken en misschien uiteindelijk handelen.

‘Where do we start?’ vraagt de documentairemaakster. ‘Let’s go for a walk you and I.’

Op maandag 7 oktober om 20 uur wordt Apple Cider Vinegar vertoond in De Expeditie, Dok Noord 4F, Gent. Na de film gaat regisseur Sofie Benoot in gesprek met Nele Buyst. Meer info via Victoria Deluxe.

Op vrijdag 4 oktober wordt de film vertoond bij Netwerk Aalst. Na afloop van de film is er een gesprek met de maker. Meer info via Netwerk Aalst.