Hana Miletić – Het plooibare weefsel

Tijdens het Kunstenfestivaldesarts start de tentoonstelling Dependencies van kunstenares Hana Miletić in WIELS. Met Dependencies toont Miletić haar zoektocht naar een verhouding tot de kwetsbaarheden van de stedelijkheid en gemeenschappen waartussen ze leeft. Maar enkel zichtbaar maken wat ze in de stad tegenkomt, is voor Miletić niet genoeg: ‘Mijn interesse ligt in het herwaarderen van wat ondergeschikt is onze samenleving.’

In de woonkamer van Hana Miletić’ appartement ligt een geknoopt tapijt waarop een groot weefgetouw rust. Honderden draden zijn erop gespannen, door metalen tanden telkens anders gegroepeerd. Soms draad per draad, soms in bredere tressen. Tot ze vanuit de ‘ketting’, na een complexe schakering van metalen rasters, samen een weefsel worden.

Weven is niet altijd onderdeel geweest van Miletić’ artistieke praktijk. Ze is fotografe van opleiding en gebruikt dat medium nog steeds als vertrekpunt. Het meest fotografische werk tijdens de expo in WIELS – die nog tot midden augustus loopt – dateert echter van tien jaar geleden. Vandaag dienen de foto’s eerder als hulpstukken om de stedelijke realiteit rond haar te registreren en ze te verwerken aan de hand van andere media. Het weven is zo’n medium, maar ook met publicaties, performances en gecureerde programma’s probeert Miletić meer vat te krijgen op de samenleving. Vooral mensen en verschijnselen met een onderschikte plaats in die samenleving krijgen in haar werk bijzondere aandacht.

Zorg

‘Ik heb een oog voor de kwetsbaarheid rondom me’, noemt ze het zelf, terwijl ze me een tas koffie schenkt. Wat haar daarin boeit, is de zorg die erbij komt kijken: zowel hoe die geboden wordt als hoe ze ontvangen wordt, zowel wie voor die zorg instaat als wie ze nodig heeft, plus de waarde die we niet alleen toekennen aan de zorgbehoevende, maar ook aan de verzorgende. ‘Kwestbaarheid heeft meestal te maken met iets wat stuk is of een soort steun of stut mist’, vindt Miletić. ‘Hoe kan je die kwetsbaarheid dan repareren? En valt ze überhapt te herstellen?’

In haar oeuvre komen zowel praktisch-technische als historische vormen van kwetsbaarheid voor: van een vervallen huis tot een groep mensen die naar emancipatie verlangt. De foto’s die zo op straat neemt, tonen sporen van schade en vaak ook van visuele oplapping: kapotte autoramen beplakt met karton, een gescheurd zeil voor een stelling. De beelden zijn altijd menselijk en stedelijk. Ze helpen Miletić om de stad beter te begrijpen en een verhouding te zoeken tot haar medemens.

‘Die foto’s zijn manieren om snel te documenteren wat ik interessant vind, zonder dat ik meteen kan plaatsen waarom net die beelden mijn interesse wekten. Omdat hen begrijpen meer tijd vraagt, vertaal ik ze via een vertragend proces, door ze bijvoorbeeld te weven of door langdurige samenwerkingsprocessen aan te gaan. Ik zou van al die tekens van schaarste en verval ook gewoon de schoonheid kunnen aanboren, maar dat is te makkelijk, zeker door mijn niet te ontkennen privileges. Die vertraging helpt me om mijn positie te bepalen.’ Door de fysieke arbeid van bijvoorbeeld het weven wordt dat vanzelf ook een lichamelijke verhouding. Net zoals ook zorg een verhouding is van lichamen tot elkaar.

‘Hoe kan je je eigen privileges gebruiken zodat anderen ook meer naar waarde geschat worden?’

Tegelijk is kwetsbaarheden tonen voor Miletić slechts een opstap. ‘Hoewel het zichtbaar maken emanciperend kan werken, gaat het me vooral om de herwaardering die erin besloten ligt: waarde toekennen aan wat vandaag of in het verleden niet gewaardeerd wordt of werd. Die nevenwaarde heeft zorgarbeid altijd gecreëerd. Eva Feder Kittay legt dat mooi uit in haar tekst The Ethics of Care, Dependence, and Disability (2011): we wandelen in ons leven constant in en uit sociale, economische en politieke afhankelijkheden, maar het is pas door waarde toe te kennen aan zorg geven en krijgen, dat er een ethiek van samenzijn kan ontstaan. Net die waardebepaling interesseert mij heel erg. Hoe kan je je eigen privileges gebruiken zodat anderen ook meer naar waarde geschat worden?’

Katoen

De tafel waaraan we zitten, staat naast het gigantische weefgetouw. Het imposante houten raamwerk, bespannen met blauwe garen, zorgt voor een verrassend zachte verschijning. Gewend aan het geduld dat een wever moet uitoefenen om het te bedienen, lijkt het getouw nu op zijn beurt geduldig te wachten op zijn wever. Af en toe blikken Hana en ik naar het apparaat. Uiteindelijk toont ze zelfs hoe het werkt. Pas op het audiobandje zal me opvallen hoeveel lawaai het maakt. Shlak – de trapper trekt de opgespannen ketting uit elkaar – klak – de schietspoel schiet de andere kant op – bang – de ketting zakt en opgespannen draden komen weer samen. ‘Weven is een minutieus proces’, knikt Miletić. ‘Alleen al het opzetten van de ketting kan meer dan een week duren, maar ook in de techniek en het materiaal schuilt een zekere kwetsbaarheid. Draden breken soms af, en dus is repareren inherent aan het maakproces.’

‘Draden breken soms af, en dus is repareren inherent aan het maakproces.’

Het blauwe weefsel op het getouw zal deel uitmaken van Miletić’ tentoonstelling Dependencies in WIELS. De expo bundelt textielwerken die ze in groep of alleen maakte. Weefsels van verschillende schalen tonen Miletić’ pogingen om stedelijkheid en gemeenschappen te begrijpen en geven een inkijk in haar manier van werken. De titel van de expo verwijst naar de verschillende afhankelijkheden in haar praktijk: van fotografie, maar ook van anderen om samen te kunnen werken.

Wijst die afhankelijkheid dan ook op haar eigen kwetsbaarheid? Volgens Miletić is het niet aan haar om dat zo te benoemen, ze ziet het eerder als een manier van werken. Gek genoeg gaat het nooit over haar eigen kwetsbaarheden. Wanneer ze het over zichzelf heeft, haalt ze telkens haar gepriviligeerde positie aan. Een positie die bepaalde zaken mogelijk maakt, maar ongelijkheid creëert als ze onderschat wordt. Door haar eigen kwetsbaarheden naar achteren te schuiven, maakt ze dus ruimte voor de toestand van de ander.

Door haar eigen kwetsbaarheden naar achteren te schuiven, maakt Miletić ruimte voor de toestand van de ander.

Miletić begon met weeflessen toen ze in haar kunstpraktijk op een verzadiging stootte: ‘Ik was voornamelijk conceptueel bezig met het cureren en samenbrengen van artiesten – iets wat ik nog altijd graag doe – en miste de tastbaarheid van materialen. Hoewel ik wel ervaring had met textielhandwerk uit m’n kindertijd in Joegoslavië, vond ik in het weven iets wat los van mijn praktijk stond. Na de vaste opdrachten word je uiteindelijk toch geconfronteerd met de vraag wat je zelf wil maken. Ik begon de foto’s die ik op straat maak mee te nemen naar de weefles en ze in stof te reproduceren. Het fijne aan het atelier is dat iedereen er zijn eigen onderzoek en ambities heeft. Een sjaal voor een geliefde of een werk voor een tentoonstelling staan er op dezelfde hoogte, omdat het gaat over de stof in al haar stevigheid en plooibaarheid.’

Een aantal werken in Dependencies zijn gemaakt in het weefatelier van de Academie voor Beeldende Kunsten Anderlecht, waar Miletić sinds een aantal jaar weeflessen volgt. Er zitten onafgewerkte weefsels van collega’s tussen, die ze zelf besloot af te werken. Miletić noemt het geen samenwerking, maar een soort van nazorg: ‘Het is bevreemdend om aan de slag te gaan op een getouw waarop nog een werk in wording geknoopt is. Je weet hoeveel arbeid dat opknopen gekost heeft, net als de keuzes die gemaakt zijn over kleur en materiaalgebruik. Je staat dus niet voor iets gratuits. Bij zo’n confrontatie moet ik even pauzeren, ik kan het niet zomaar wegknippen.’

In opdracht van WIELS maakt Miletić ook enkele nieuwe werken op hele grote schaal, die als muren de tentoonstellingszaal doorkruisen: ‘Ik wil de lichamelijke ervaring van zo’n doek naar de toeschouwer overdragen, zowel in zijn grootte als in het detail van al zijn kleine bindingen. Het heeft maanden geduurd om deze doeken te maken. Die tijdspanne wil ik ook aan de bezoeker meegeven.’

Wol

Minstens zo lang en zo zorgvuldig heeft Miletić binnen het project txt, Is Not Written Plain gewerkt met vrouwen uit het Brusselse open kunstenhuis Globe Aroma. Opgevouwen op de stoel onder haar raam ligt een van de vilten dekens waar ze samen toe kwamen, en die ook in WIELS zullen hangen. De vederlichte wolvezels worden met water en zeep in elkaar gemasseerd. Het resultaat is dikke, stevige, plooibare stof. De vilten doeken ogen niet minder kwetsbaar dan de andere weefsels.

Txt, Is Not Written Plain is een sprekend voorbeeld van Miletić’ pogingen om zorgend om te gaan met de stedelijke omgeving en haar meer kwetsbare inwoners. Toen Globe Aroma haar uitnodigde om samen te werken, merkte Miletić op dat het kunsthuis voornamelijk door mannen werd gebruikt. Vanuit die gedeelde bezorgdheid liet Globe Aroma haar een jaar lang samenwerken met een groep vrouwen. Die tijdspanne van een jaar was cruciaal: het gaf de vrouwen de tijd om echt een groep te worden, om relaties te smeden. Enkel in zo’n beschermde en verzorgde omgeving kon hun interactie aan stevigheid winnen. ‘Toch betekent dat niet dat iedereen plots op gelijke voet stond’, merkt Miletić op. ‘Veel mensen spraken geen gedeelde taal en er waren ook klassen- en rassenverschillen. Net die lange tijdspanne stelt je dan in staat om samen elkaars kwetsbaarheden te benoemen en naar waarde te schatten.’

Miletić zou met de groep vrouwen werken rond taal en schrijven, maar had bewust geen afgelijnd plan. Het was vooral belangrijk een duurzame groep te creëren. Het idee om te vilten kwam vanuit de toen nog te beperkte talenkennis van een Georgische vrouw. Als nieuwkomer was haar Frans nog niet sterk genoeg om vlot te kunnen communiceren, maar dankzij een gedeelde interesse voor textiel in de groep kon zij communiceren aan de hand van haar eigen specialiteit: het vilten. De schrijfsessies werden voortaan afgewisseld met viltsessies en ze beïnvloedden elkaar: de doeken hadden allemaal de afmetingen van de tafel waaraan de vrouwen schreven, de teksten werden kleurrijker.

‘Zelf probeerde ik een zo horizontaal mogelijke samenwerking te faciliteren,’ aldus Miletić. ‘Samen met de medewerkers van Globe Aroma heb ik vooral een omgeving en een ritme gecreëerd: zorgen dat er materiaal beschikbaar was, dat iedereen een plek kreeg, dat elke bijeenkomst eindigde met een warme maaltijd. Kleine dingen die in het proces een groot verschil maken. Mijn faciliterende rol werkte ook omdat ik geen expertise heb in het schrijven, noch in het vilten.’

Herstel

Naast haar fotografieopleiding volgde Miletić ook Gender Studies en Kunstgeschiedenis en Archeologie. Die theoretische inslag vormt nog steeds een belangrijk onderdeel van haar kunstpraktijk. ‘Ik vind het belangrijk om een maatschappelijk bewustzijn te kunnen delen. Als kunstenaar kan je een groep toeschouwers vragen om anders naar iets te kijken. Dat kan met open en abstract werk, maar volgens mij ook op meer afgelijnde manieren.’

Als kunstenaar kan je een groep toeschouwers vragen om anders naar iets te kijken

Zo is haar interesse gegroeid in het schrijven: tijdens Miletić’ residentie op de Jan van Eyck Academie in Maastricht in 2014 richtte ze met een groep vrienden, kunstenaars en schrijvers de leesgroep ‘Knowledge Is A Does’ (KIAD) op. De naam komt uit het essay ‘Paranoid Reading and Reparative Reading, or You’re So Paranoid, You Probably Think This Essay Is About You’ van de Amerikaanse literaire criticus en schrijfster Eve Kosofsky Sedgwick. ‘Met KIAD proberen we in navolging van Sedgwick aan “reperative reading” te doen. Zij creëerde het concept destijds uit onvrede met de analytische en deconstructivistische benadering van de academische wereld, uit een verlangen om anders te lezen: zoeken hoe lezen van andermans werk verzorgend of helend kan zijn.’

De teksten die ‘Knowledge Is A Does’ – vooral vanop afstand – samen leest, gaan vooral over affectieve theoriën en vertrekken vaak vanuit personen die omwille van hun afkomst, gender of ras meestal ongehoord blijven. Soms schrijft de groep ook zelf een tekst: in Metropolis M publiceerden ze vorig jaar bijvoorbeeld ‘Tastbaar lezen, luisteren met de huid’, vertrekkende van Sedgwicks Paranoid Reading. Ook voor Depencencies werken ze nu aan een tekst. Hun lezen krijgt ook een neerslag in Disassemblies: gecureerde avonden met theorie en kunst. Tijdens Kunstenfestivaldesarts zal zo een avond rond theorie en poëzie plaatsvinden in de Beursschouwburg, in het verlengde van Miletić’ tentoonstelling.

Kwetsbaarheid komt op heel verschillende manieren terug in Miletić’ oeuvre.

Kwetsbaarheid komt dus op heel verschillende manieren terug in Miletić’ oeuvre. Sterk aan haar werk is dat de energie die ze steekt in de nadenken over en voorzien van zorg, ook echt voelbaar is. De grote lappen vilt in txt, Is Not Written Plain zouden heel imposant kunnen overkomen, toch krijg je meteen een uitnodigend gevoel bij de installatie. De zachtheid van het materiaal en de vele warme tinten dragen daar zeker toe bij. Ook de opstelling (je kan echt omringd worden door de doeken) straalt een veilige geborgenheid uit.

Wanneer tegelijk de samen geschreven tekst weerklinkt als audio, snap je echt wat Miletić bedoelt met herwaarderen. In de stemmen resoneert een zelfzekerheid zonder opschepperij. De kwetsbaarheid waarmee je geconfronteerd wordt, is niet geromantiseerd, noch ruw. Ze is ingebed in de zorg die Miletić kon voorzien. Toch is het niet de zorg zelf die centraal staat. Net zoals Miletić haar eigen privileges niet op de voorgrond zet, maar inschakelt om anderen naar waarde te schatten, richt haar werk zich niet op zijn eigen ontstaansgeschiedenis, maar op het gevoelig aanraken van de kijker.