Film Fest Gent en de staat van de klassieke filmscore

Het grootste filmfestival van België, Film Fest Gent, besteedt elk jaar grote aandacht aan soundtracks. Dat is erg bijzonder en wordt te weinig naar waarde geschat. Die tien dagen gewijd aan film én filmscore bieden een unieke gelegenheid om op een overzichtelijke manier te kijken naar een aspect van filmproductie dat vaak over het hoofd wordt gezien.

Het accent van Film Fest Gent op klassieke muziek – op symfonische soundtracks voor film, televisie en games – is onmiskenbaar. Daar is een historische reden voor. ‘Het idee om te focussen op muziek is voortgekomen uit onze samenwerking met Festival van Vlaanderen, dat jaarlijks plaatsvindt in september’, zegt Wim De Witte, die het Gentse filmfeest in goede banen leidt. ‘Op een bepaald moment wilden ze een stille film tonen met live muziek en hebben we hen daarbij geholpen. Uit die samenwerking zijn enkele projecten voortgekomen en is het idee gegroeid om het accent te leggen op filmscores.’

Die focus zou het Film Fest Gent al in de jaren 1980 op de kaart zetten. ‘Als je alleen films vertoont, ben je het zoveelste filmfestival in de rij. Omdat we het eerste festival waren met aandacht voor muziek en omdat we toegang hadden tot orkesten, konden we al snel grote namen naar hier halen, zoals François Truffaut-componist Georges Delerue of Ennio Morricone. Geleidelijk aan hebben we ook concerten georganiseerd waarbij we het hele oeuvre van een componist konden voorstellen.’

Wim De Witte: ‘Als je alleen films vertoont, ben je het zoveelste filmfestival in de rij.’

In 2000 resulteerde dat in het eerste concert ooit van componist Hans Zimmer (The Lion King, Gladiator, Dune), die sindsdien geldt als een van de meest succesvolle podiumbeesten uit de filmwereld. ‘Het was een gigantische opdracht, omdat filmmuziek vaak bestaat uit korte fragmenten die tot suites moeten worden herwerkt. Samen met componist en dirigent Dirk Brossé bouwden we daarin expertise op, zodat we vandaag vaker naar componisten kunnen stappen met het aanbod om concertversies van hun filmmuziek te brengen.’ De zichtbaarheid van het Hans Zimmer-concert bracht veel professionals naar Gent, waaronder ook Amerikaanse agents die gefrustreerd waren door de manier waarop Hollywood omgaat met filmcompositie. ‘Die ontmoetingen leidden tot de totstandkoming van de eerste editie van de World Soundtrack Awards in 2001 en de oprichting van de World Soundtrack Academy, een platform dat zich toelegt op filmmuziek.’

Het festival onder de loep

De officiële competitie staat elk jaar in het teken van de impact van muziek en geluid op film. De Grand Prix voor Beste Film en de Georges Delerue Award voor Beste Soundtrack zijn daarom de twee grote prijzen die tijdens het Film Fest Gent worden uitgedeeld.

Op een paar praktische details na zijn er geen criteria waaraan een film moet voldoen om mee te dingen in de officiële competitie of om deel uit te maken van de veel ruimere officiële selectie. ‘We laten ons eerst verleiden door de film’, benadrukt De Witte, ‘en pas in tweede instantie kijken we of het een film is waarvoor bijvoorbeeld originele muziek is gemaakt. Belangrijk voor ons is hoe de klankband gebruikt wordt: Wanneer gebruik je muziek en welke muziek gebruik je? Gaat het om muziek die emoties onderstreept of net om contrapunten? We selecteren films waarin verschillende vormen van muziek worden aangewend: originele muziek, bestaande muziek of helemaal geen muziek, enkel sound design. De jury heeft alle vrijheid om de Georges Delerue-prijs zelf in te vullen.’

Het industry-luik van het festival, de Film Music Days, is gewijd aan de kunst van de filmscore. De apotheose daarvan is de ceremonie rond de World Soundtrack Awards, die losstaan van de officiële competitie en uitgereikt worden door de World Soundtrack Academy. Voor de meeste Soundtrack Awards stelt de Academy uit een longlist de definitieve lijst van genomineerden samen. ‘We kijken naar de releaselijst, maar ook naar andere festivals, om een zo breed mogelijke selectie te hebben. De leden van de Academy kunnen films voordragen en de longlist wordt daarmee aangevuld. Vervolgens is het aan de Academy om de winnaars te kiezen. Voor de Discovery Award kunnen filmmakers en componisten zelf een film voorstellen en zal de Advisory Board, een klankbord van een veertigtal professionals die actief betrokken zijn bij de werking van de Academy, een keuze maken uit de genomineerden.’

Het merendeel van de mensen die in de adviesraad zitten is actief in de Verenigde Staten, met als gevolg dat de prijzen een erg westers karakter hebben.

De Witte is zich bewust van de beperkingen van het initiatief: ‘De scope van de Academy is wereldwijd, maar een van onze werkpunten is dat we nog niet echt de World Soundtrack Academy zijn.’ De Academy kampt namelijk met een ondervertegenwoordiging van Latijns-Amerikaanse landen en het Afrikaanse en Aziatische continent. Het merendeel van de mensen die in de adviesraad zitten is actief in de Verenigde Staten, met als gevolg dat de prijzen een erg westers karakter hebben. ‘Bij de Discovery Award slagen we er wel in om af en toe uit te breiden, maar het geheel blijft gefocust op de Amerikaanse en Europese productie.’

Dat is uiteraard een gemiste kans. Afgelopen voorjaar werd een Dominicaanse familiefilm gereleased in Caraïbische landen, Capitan Avispa (2024): een eerder middelmatige animatiefilm, ingesproken door sterren zoals Juanes en Luis Fonsi (in onze contreien bekend van megahit Despacito) en geproduceerd door merengue-held Juan Luis Guerra. Bijzonder aan de film is het vernieuwende gebruik van soundtrack, met snelle merengue voor de actiescènes en bachata-deuntjes voor de romantische sequenties. Vergelijkbare artistieke keuzes zouden zichtbaar kunnen worden gemaakt door een platform zoals de World Soundtrack Academy, maar blijven onderbelicht. De hoop is dat de huidige leden de idee van de World Soundtrack Awards zullen uitdragen in andere regio’s en daarmee de participatie helpen vergroten. ‘Het probleem is dat er in andere contexten minder gildes zijn die de belangen van de componisten verdedigen. Dat systeem van vertegenwoordiging is in Noord-Amerika en Europa beter uitgewerkt.’

Beroep: filmcomponist

Hoe word je filmcomponist? Daarin valt geen lijn te trekken. Film Fest-genodigden zoals Simon Franglen, die de fakkel heeft overgenomen van James Horner als huiscomponist van de Avatar-franchise, of opkomend talent Anthony Willis (Saltburn, Promising Young Woman) hebben de afgelopen jaren heel wat verschillende functies bekleed onder leiding van gevestigde componisten. Jerskin Fendrix (winnaar van de Discovery én Film Composer of the Year Award dit jaar) is naar eigen zeggen de filmindustrie ingerold door de creatieve grillen van Yorgos Lanthimos (The Lobster, The Killing of a Sacred Deer). In 2020 maakte Fendrix met Winterreise een bevreemdende en veelgeprezen plaat. Een jaar later mocht hij de soundtrack schrijven voor Poor Things (2023). Tewerkstelling is een ernstige bezorgdheid in de branche en keert als onderwerp terug in zowat alle workshops en rondetafelgesprekken tijdens de Film Music Days. Franglen benadrukt dat, ongeacht status, ervaring of parcours, voor iedereen geldt: ‘The gig is not the gig, the gig is getting the gig.’ Veel muzikanten en componisten concurreren voor dezelfde opdracht, waardoor ‘een opdracht binnenhalen’ de werkelijke job wordt. De Britse Nainita Desai, componist voor documentaires als For Sama (2019), over de oorlog in Syrië, en The Reason I Jump (2020), over mensen met autisme, blikt vermoeid terug op het onzekere proces van voorstellen pitchen en dan maandenlang wachten op een antwoord – als dat er al komt.

Veel muzikanten en componisten concurreren voor dezelfde opdracht, waardoor ‘een opdracht binnenhalen’ de werkelijke job wordt.

Bovendien varieert het compositieproces naargelang het genre. Fictie kan chaotisch zijn, want een scène kan worden ingekort na een vergadering met producers en dan moet ook de klankband worden aangepast. Videogames zijn in het algemeen gestructureerder, maar de inspiratie moet vaker worden geput uit karakterschetsen dan uit bewegend beeld. Non-fictie zou volgens Desai meer ruimte laten voor vrijheid en experiment, maar is delicater. ‘Omdat het over échte mensen gaat’, vat Desai samen.

Een ander terugkerend element is het arbeidsethos van de filmcomponist. ‘Never miss a deadline’, zegt Desai, maar daarnaast geeft ze ook blijk van een bijna heilig respect voor de hiërarchie van een audiovisuele productie. Muziek mag niet in de weg staan van dialoog, complexe gebeurtenissen en sound effects. ‘Jij bent niet echt belangrijk’, fulmineert Franglen half ernstig, ‘de plot is het belangrijkste.’ Een soundtrack is er volgens hem om vanuit de achtergrond de kijkervaring te ondersteunen en mee de emotie op te bouwen. De muziek staat ten dienste van de film, niet omgekeerd.

To classic or not to classic

Uit het programma van de Film Music Days, de lijst van World Soundtrack Awards-genomineerden en de catalogus van de cd-collectie die door Film Fest Gent wordt uitgegeven, blijkt een bijzondere aandacht voor een specifiek soort soundtrack: eerder klassiek, eerder symfonisch, eerder orkestraal werk. Zelfs de Spotify-lijst die werd samengesteld om het publiek te laten meestemmen voor de Public’s Choice Award bevat voornamelijk ‘klassieke’ muziek.

Film Fest Gent heeft als expliciete doelstelling een breder publiek warm te maken voor soundtracks in het algemeen, maar in het bijzonder voor klassieke filmcomposities. ‘Als je ziet hoeveel filmmuziek de afgelopen jaren is binnengesijpeld in de top 100 van Klara, dan denk ik dat we mogen zeggen dat we toch wel een rol hebben gespeeld in de popularisering van filmmuziek’, zegt De Witte.

Volgens Franglen denken veel regisseurs dat een klassieke soundtrack hun film doet inboeten aan ‘frisheid’.

De oorspronkelijke samenwerking met Festival van Vlaanderen, een festival voor klassieke muziek, verklaart voor een deel die uitgesproken affiniteit. Als we de huidige editie van Film Fest Gent als referentie nemen, kunnen we ons echter afvragen of die focus in verhouding staat tot het reële gebruik van klassieke muziek in film vandaag. Want onder de twaalf films die meedingen naar de Georges Delerue-prijs vormen klassieke soundtracks eerder een uitzondering. ‘De gelegenheid om een symfonische score te schrijven is zeldzaam’, zegt ook Desai, die momenteel aan een reeks werkt voor Disney+, die Jules Verne combineert met een actiecomponent die niet zou misstaan in het cinematische universum van Marvel. Ze ziet filmmakers die vrezen emoties op een té expliciete manier te benadrukken. Dat zou verklaren waarom er vandaag minder vaak met melodieën of honderdlagige filmscores wordt gewerkt, maar eerder met soundscapes of ‘onderhoudende’ geluiden als die van een drone. Volgens Franglen denken veel regisseurs dat een klassieke soundtrack hun film doet inboeten aan ‘frisheid’.

Bovendien is het ‘duur om een componist een klassieke score te laten schrijven en ook om een orkest te engageren.’ De Witte erkent de spanningsvelden. ‘Symfonische concerten zullen altijd op het festival aanwezig zijn’, zegt hij. ‘Maar je hebt vandaag geen orkest meer nodig om muziek te maken die klinkt alsof ze door een symfonisch orkest is gespeeld.’ Er moet ook niet altijd een thema zijn, een score kan bestaan uit sound design. ‘Zulke scores zijn moeilijker te vertalen naar een concertversie, maar we willen ze absoluut aan bod laten komen in ons programma. Vandaar dat VIDEODROOM, de samenwerking met kunstencentrum VIERNULVIER, zo belangrijk is voor ons. Die zoektocht om muzikanten die niet per se ervaring hebben met filmmuziek uit te dagen om een score te herinterpreteren of een nieuwe score te maken, is een belangrijke aanvulling op het puur symfonische. Het is een manier om andere muziekvormen een plek te geven op het festival.’

Valse dichotomie

De lijst met winnaars van de World Soundtrack Awards 2024 geeft in elk geval aan dat talent ook buiten het louter symfonische spectrum wordt erkend. Naast het klassieke geluid van de winnaars voor Television, Games en Public’s Choice zien we ook de beklijvende soundtrack van Koen Mortiers Skunk (2023) bekroond als Best Original Score for a Belgian Production. Post-metalband Amenra doet in die score de klassieke logica versmelten met hun veel zwaarder geluid. Fendrix’ soundtrack voor Poor Things (2023) is eerder experimenteel, maar in Kinds of Kindness (2024) is hedendaagse klassieke muziek dominant. Voor beide films viel hij in de prijzen.

Veel symfonische composities worden vandaag elektronisch gecreëerd. Vanuit budgettair perspectief is de opname van een soundtrack met muzikanten moeilijk te verantwoorden. De meerwaarde van een écht orkest staat echter buiten kijf, want ook voor de niet-kenner heeft de unieke textuur van een performance een effect, en dat effect is de (financiële) inspanning waard. ‘Laat het maar menselijk klinken’, zo vat Franglen de rijkdom samen van die minieme variaties die een echte performance onderscheiden van een MIDI-file. Veel experimentele composities zijn geen symptoom van weerstand tegen of afkeer van klassieke muziek. Vaak gaat het over de exploratie van wat klassieke muziek kan zijn, het verleggen van de grenzen van klassieke muziek aan de hand van nieuwe instrumenten en structuren, verder bouwend op baanbrekend werk van componisten zoals Krzysztof Penderecki of Henri Dutilleux. Er valt soms geen zuiver onderscheid te maken tussen een klassiek symfonisch geluid en meer hedendaagse uitdrukkingen, zoals post-metal of experimentele muziek. Over soundtracks spreken in termen van klassiek of niet-klassiek is niet alleen overbodig, het is een valse dichotomie.

Verrassend genoeg blijkt de vraag naar een klassieke score vandaag te komen vanuit de grote filmfranchises. Zij beschikken over een budget dat ruim genoeg is om te investeren in the real thing en schrikken er niet voor terug om alle registers open te trekken en de emotionele mogelijkheden van een orkestscore op epische momenten ten volle te benutten. Marvel to the rescue. Avengers … assemble.