Een meerstemmig ‘leesboek’ over seksueel geweld

Hoe kan poëzie politiek zijn? In haar nieuwe dichtbundel het leven van sterren spant marwin vos draden tussen directe en indirecte expressies over (seksueel) geweld. Maar niet alleen door zijn thema is deze bundel zeer de moeite waard.

Wanneer we afscheid nemen na een intens gesprek van anderhalf uur, zegt dichter marwin vos (1962) op een manier die me doet denken aan de verstrooide tv-inspecteur Columbo: 'Oh ja, nog één ding. Mijn naam is met kleine letters.' Haar voorliefde voor de onderkast mag blijken uit de typografie van het leven van sterren, haar derde bundel inmiddels, waar geen enkele hoofdletter in voorkomt.

De ondertitel - 'een leesboek over geweld' - bakent meteen het thema af: de effecten van (seksueel) geweld en hoe we daar als samenleving mee omgaan. Ook in haar vorige bundel Oorlogspaarden tot in de buitenwijken (2015) adresseerde vos al op prangende wijze maatschappelijke vraagstukken als klimaat, vluchtelingen of belastingparadijzen, in een poging de politieke structuren die onze wereld bepalen, in kaart te brengen.

Sindsdien staat ze te boek als een geëngageerd dichter, iemand die zegt waar het op staat en onomwonden ons geweten wil aanspreken. 'Ik ben niet uit op polemiek. Maar het leven van sterren is wel een politiek boek, daar kan je niet omheen.'

Voor veel mensen begint het geweld al in huis. Dat is allemaal politiek. Geweld is politiek.

Ziet ze zichzelf dan ook als een politiek dichter? 'Op het moment dat ik de deur achter mij dicht trek en op straat sta, begint voor mij politiek. Als vrouw, als zwarte mens, als queer, als persoon met een beperking, weet je waarover ik het heb wanneer je ook maar een beetje in de maatschappij staat. Maar eigenlijk begint het geweld voor veel mensen al in huis, een groot deel van seksueel geweld gebeurt binnen het gezin. Dat is allemaal politiek. Geweld is politiek.'

Meer dan in politieke partijen gelooft vos in politieke bewegingen, zoals die voor het klimaat, tegen racisme en voor gelijkheid. Dergelijke bewegingen zou ze duidelijker willen terugzien in de politiek: 'Ik zou een structuur willen waarin meer wordt geluisterd naar de bewegingen die er zijn. Politieke partijen zijn geen afspiegeling van wat er maatschappelijk leeft. Zelf ga ik wel de straat op, maar ik sluit me niet aan bij vaste groepen.'

Mokerslagen en witte pagina's

vos heeft de poëzie om haar stem te laten horen. Direct na de titelpagina van het leven van sterren volgt een trigger warning, opdat niemand onverhoeds en zonder voorafgaande waarschuwing zou beginnen lezen: 'dit boek gaat over de effecten van seksueel geweld en hoe er in de samenleving vaak met ongeloof op wordt gereageerd.'

Met het leven van sterren heeft vos een welbepaald doel voor ogen: 'Het niet geloofd worden, het negeren en het minimaliseren, daar kan ik ontzettend kwaad over worden. Ik wil de slachtoffers van geweld een hart onder de riem steken, de problematiek onder de aandacht brengen. Dat bereik je volgens mij het best door onverbloemd over geweld te schrijven. Niet op een manier waarin ervaringen worden gedeeld, maar op een kunstzinnige en poëtische manier, ook omdat dat nu eenmaal is wat ik doe. Ik ben me aan de andere kant wel bewust dat ik met poëzie geen groot publiek zal bereiken, maar goed, dit is hoe ik kan en wil bijdragen.'

Sommige verzen zijn heuse mokerslagen, duwen de lezer onverbiddelijk met de neus op de feiten.

Omwille van het zware thema is het leven van sterren geen licht verteerbare lectuur. De woede en verontwaardiging die vos omschrijft, is intens voelbaar: 'hoe kan het dat dit geweld blijft voortbestaan?', vraagt de dichter zich af. Hoe verwerk je het trauma van seksueel geweld, als individu, als maatschappij? De pijn, de ontering, de beschadiging gaan immers nooit meer weg: 'je zoekt iets dat altijd blijft'. De dichter 'activeert woorden legt scherven uit'. Sommige verzen zijn heuse mokerslagen, duwen de lezer onverbiddelijk met de neus op de feiten:

In haar debuut Zij is niet vast, zij is veranderbaar (2016) verwerkte vos, die ook beeldend kunstenaar is, nog eigen grafisch werk: 'Sommige van mijn gedichten beginnen tijdens het werkproces met beelden. Gedichten schrijven is voor mij een zoekproces en beelden helpen mij daarbij.'

vos wilde een lezing op automatische piloot koste wat het kost vermijden.

Tot op het laatste moment was het de bedoeling om ook in het leven van sterren beelden op te nemen, maar dat ging niet door. Samen met de uitgever kwam vos tot een compromis: tussen de gedichten door plaatste ze op specifieke plaatsen een witte pagina. Een oplossing waar de dichter vrede mee heeft: 'Wie weet zet ik de beelden uit het oorspronkelijk manuscript ooit nog eens op mijn website.'

De witte pagina's fungeren als adempauzes, maar zetten ook aan tot een meer geconcentreerde, diepere en tragere lezing, laten de lezer even stil staan of zetten je misschien ook op het verkeerde been. 'Ik wilde een lezing op automatische piloot koste wat het kost vermijden', zegt vos.

Gefaseerde compositie

het leven van sterren bestaat uit 13 hoofdstukken - of zijn het cycli? - die elk kleine groepen van gedichten verzamelen. De compositie van het leven van sterren was geen sinecure en kende meerdere fases. Aanvankelijk wilde vos bestaande verhalen over geweld uit allerlei documenten halen en die verhalen koppelen aan namen van 'sterren', in de zin van celebrities, bekende mensen. Het idee komt niet alleen terug in de titel, maar ook in een gedicht uit het deel 'start with a string', waarin vos haar intentie bijna letterlijk uit de doeken doet:

Wat is er nodig om mensen te geloven? We geloven wat de media ons voorschotelt, want sterren liegen zogenaamd niet:

vos begon met de uitwerking van het idee van de sterren - het verzamelen van materiaal, het schrijven van gedichten - ongeveer een jaar voor #metoo: 'Toen de getuigenissen van #metoo werden gedeeld, was dat bijna een verwerkelijking van mijn idee: verhalen van sterren.' Maar uiteindelijk werkte vos het plan met de sterren niet verder uit, zelfs al had ze een lijst met namen.

Fragmentering is een methodiek die in alle bundels van vos voorkomt, net als in haar grafisch werk.

Seksueel geweld is een structureel probleem dat zich overal manifesteert en in alle tijden voorkomt, niet alleen in de wereld van sterren en niet alleen vandaag. Het is essentieel er massaal ruchtbaarheid aan te geven, om het ongeloof waarmee slachtoffers te kampen krijgen, te bestrijden:

Gedichtensnoer

In het allerlaatste, bijna programmatische gedicht in het leven van sterren stelt vos dat haar bundel 'geen discussiestuk' is, maar een geheel van samengebrachte delen waar de lezer mee aan de slag kan: 'hier zijn de stukjes los aan elkaar geknoopt / het is nu aan jou', klinkt het. 'Ik ben niet uit op polemiek', verzekert vos mij, 'ik wil mensen aan het denken zetten over geweld en vooral de gevolgen ervan.'

Stukjes los aan elkaar geknoopt? De aanlokkelijke idee dat de bundel een betekenisvol snoer is dat enkel functioneert wanneer de segmenten met elkaar verbonden zijn, duikt in diverse vormen en gestalten op ('things strings songs', 'vlechtmethodes', 'believe me / i'm here to connect things.'). Een aantal lijnen komen elkaar tegen, verspreid over de bundel, en doen dienst als een soort leitmotieven, creëren structuur en houvast. Het niet-uitgewerkte idee van de sterren bijvoorbeeld, maar ook de figuur Pandora en het begrip 'Lentereis', als contrapunt voor Schuberts 'Winterreise', zorgen voor een geraffineerd weefsel van verwijzingen, associaties en referenties.

Het belangrijkste beeld van de versnoering, aaneenschakeling of aansluiting is evenwel de mutanga, het 'spreekwoordenkoord' van de Congolese Lega-gemeenschap, zoals in het knappe deel 'we beloofden elkaar een mutanga'. In het voorlaatste gedicht wil het leven van sterren zelfs expliciet een 'mutanga zijn een houvast iets dat je in je handpalm houdt bijna niets'.

Het materiaal dat het lyrisch ik verzamelde om 'de opgave die je je gesteld had' uit te voeren, is 'een steeds opnieuw aanbrengen van haakjes' en 'draden ertussen spannen'. Die verbindingen verworden tot een stuk touw dat blinden en verstotenen tot leidraad dient:

Code en wederkerigheid

De zelfreflexieve passages ('dit is geen discussiestuk', 'een lang lied', 'de opgave die je je gesteld had'), waarin het leven van sterren het schromeloos over zichzelf heeft, lijken uitnodigingen tot interpretatie, maar niets is minder waar: 'Het gaat niet zozeer over interpreteren dan wel over samenbrengen en met elkaar in verband brengen', zegt vos.

'Je moet altijd lezen wat er staat. Er is geen sleutel om mijn gedichten te begrijpen of aan te voelen.'

Fragmentering is een methodiek die in alle bundels van vos voorkomt, net als in haar grafisch werk overigens, waarin ze vaak gebruik maakt van collagetechnieken. Door de fragmentering en het losse gebruik van citaten uit boeken, films of songs komt haar taal soms analytisch of zakelijk over. Ook het feit dat er geen leestekens zijn, op vraagtekens na, en dat er hier en daar woorden in cursief zijn geplaatst, duiden op een afslanking van de taal, een kaler en koeler maken van het discours, een soort codering bijna.

Ik wijs vos erop dat het woord 'code' tot vier keer toe voorkomt in de bundel, een woord dat me deed denken aan haar tekst die in 2015 werd gepubliceerd op het online tijdschrift SKUT, 'de achterkant van beelden is code', een titel die ze daarenboven overneemt in het tweede gedicht:

Ziet vos poëzie als gecodeerde taal? Brengt een eventuele decodering de lezer effectief naar een andere wereld? 'Ik vind dat je altijd moet lezen wat er staat. Ik bedoel dat er geen sleutel is om mijn gedichten te begrijpen of aan te voelen. Er is een verschil tussen hoe ik iets schrijf en hoe de lezer dat ervaart. Daarnaast weet ik heel vaak niet wat ik doe (lacht). Ik neem zinnetjes mee, of zij nemen mij mee.'

Met de achterkant van de beelden is code bedoelt vos naar eigen zeggen dat ze ruimte wil inbouwen voor iets dat er nog niet is: 'Het is een beetje een plagerig spel: dit is niet wat je leest, zoiets. Niet dat ik wil dat de lezer dieper gaat graven, neen, liever wil ik dat hij of zij iets ziet dat ze voordien nooit hebben gezien. Je mag de dingen nooit op face value aannemen, vind ik. Dat mag ik als schrijver zelf ook niet.'

Lyriek en intertekstualiteit

Opvallend in het leven van sterren zijn de krachtige gevoelens die vos oproept: niet alleen woede, verdriet, angst en wrok, maar ook vreugde, verwondering en liefde. Laurens Ham en Piet Gerbrandy spraken in het verleden over de 'lyriek' van vos, een term die ze zelf linkt met de gevoelsmatige intensiteit van haar poëzie: 'Misschien vinden ze dat mijn gedichten ook een belangrijke, emotionele waarde hebben? Dat er ondanks het analytische toch veel gevoel en hartstocht in zit? In deze bundel benadruk ik ook het lichamelijke en het gutturale. Het is poëzie die je iets wil doen voelen in je lijf, omdat dat is wat trauma doet.'

In principe kan voor vos alles dienen als citaat.

Er komen ook veel citaten voor in het leven van sterren, maar nergens voelen die aan als gekunsteld, overheersend of aanmatigend. Met wat je een gracieuze intertekstualiteit (of intertekstuele gratie) zou kunnen noemen, lijken de tekstfragmenten een onlosmakelijk onderdeel van de gedichten, alsof ze daar altijd al geweest zijn en enkel daar kunnen staan.

In principe kan voor vos alles dienen als citaat. Haar keuze is eclectisch, maar enkele citaten wilde ze er vanaf het begin beslist in. Zoals het fragment uit Trauma en herstel van Judith Herman, omdat dit boek zo belangrijk is voor het hoofdthema van het leven van sterren. Andere beelden komen uit boeken die vos zijn bijgebleven: Dzjan van Andrej Platonov bijvoorbeeld, of Het licht van Torgny Lindgren en Wij doden Stella van Marlen Haushofer.

De beknopte aantekeningen achterin zorgen dat de lezer de oorsprong van de citaten makkelijk kan achterhalen. Maar net als voor Oorlogspaarden tot in de buitenwijken gebruikt vos haar website om bronnen te delen en achtergrondinformatie aan te bieden: 'Voor dit boek had ik dat echt nodig, want het was helemaal niet eenvoudig om samen te stellen. Soms ga ik dan in de contramine met de oorspronkelijke tekst en verander ik zaken, zoals namen. Ivan Illich die het over Pandora en kapitalisme heeft is Ivana geworden, en Dante werd Danta.'

Dankzij een vloeiende afwisseling van meer analytische, 'gecodeerde' en emotioneel geladen of 'lyrische' taal, bespeelt vos moeiteloos een heleboel registers: 'Ik gebruik citaten of fragmenten uit alles wat mij boeit, verwart of aangrijpt. Wanneer ik sommige citaten in een heel andere context plaats, zoals een gedicht, ontstaan er vaak nieuwe mogelijkheden. Ook een beeld kan hierdoor plots gewelddadig, bevreemdend of choquerend worden.'

Een krantenfoto van het basketbalnet waaraan tijdens de schoolgijzeling in 2004 in het Noord-Ossetische Beslan de bedrading van de bommen was bevestigd, inspireert bijvoorbeeld tot:

Of neem het ijzingwekkende beeld van het op een draagbaar ronddragen van slachtoffers van verkrachting in het deel 'je stelt voor (second line)'. Dat is gebaseerd op een fragment van David Wojnarowicz uit An Archive of Feelings van Ann Cvetkovich, waarin de lijken van overleden aidspatiënten in een fantasmagorie door nabestaanden op de treden van het Witte Huis worden geworpen:

Meerstemmigheid

Er duiken veel namen op in het leven van sterren. Meer dan eens krijg je het gevoel dat je in een menigte terechtkomt, met fluisterstemmen uit alle richtingen die allemaal je onvoorwaardelijke aandacht opeisen. Het maakt van de bundel een polyfonisch hoogstandje. Die meerstemmigheid valt vanzelfsprekend ook te linken met het wijdverspreid zijn van seksueel geweld: 'Je zou al die stemmen kunnen zien als een soort koor, een derde, een wetende getuige. Die getuige is erg belangrijk, net omdat slachtoffers vaak niet geloofd worden.'

In het leven van sterren peilt vos naar de condities die geweld in stand houden.

In die context is een van de motto's, gekozen uit een essay van de Oostenrijkse filosoof Jean Améry over foltering, bijzonder veelzeggend: 'het gaat niet om het bijleggen van het conflict maar om het openbaar maken ervan'.

Ook het andere motto is een uitstekende keuze: 'what are the conditions that produced a situation that demanded a song like that'. Het is een verzuchting van jazzlegende Nina Simone, die tijdens het brengen van 'Feelings' op het jazzfestival in Montreux in 1976 meerdere keren ophoudt met zingen en het woord richt tot haar publiek. Schrijnend detail: Simone was zelf het slachtoffer van geweld door haar manager en echtgenoot.

Toen vos dat optreden voor het eerst hoorde, was ze meteen geboeid door de tussenteksten: 'Ik vond dit fragment zo schokkend. Ik heb er tientallen keren naar geluisterd, om me ervan te vergewissen dat ik haar wel goed begreep. Simone trad op voor een grotendeels wit publiek. Racisme en seksisme hebben veel met elkaar te maken, daarom vond ik het belangrijk om net een citaat van haar te gebruiken als motto. Het motto is natuurlijk breder toepasbaar dan alleen op haar situatie.'

het leven van sterren is 'a song like that', waarin vos peilt naar de condities die geweld in stand houden. Hoe is het mogelijk dat we hier niet meer verontwaardigd over zijn, bijt de dichter van zich af:

Zoals aangekondigd in het dankwoord van het leven van sterren werkt vos momenteel samen met redacteur en dichter Nguyên Thi Mai aan een speciale editie van het literair magazine nY met als titel 'rape enters the scene'. Het is een voortzetting van vos' strijd, want het thema is ook hier seksueel geweld.

We kunnen niet langer de andere kant opkijken. Het probleem negeren of minimaliseren werkt het alleen maar in de hand.

De voorlaatste cyclus in het leven van sterren draagt bovendien dezelfde titel. Een van de bronnen van deze naar de keel grijpende reeks gedichten is Schandüng, een verzameling dagboeknotities opgetekend door een anonieme Duitse journaliste van april tot juni 1945, de periode dat het Rode Leger Berlijn binnenviel en massaal Duitse vrouwen verkrachtte. Toen vos de opmerking kreeg dat het gedicht herhaling van de voorafgaande gedichten was, hield ze het been stijf: 'Die harde toon zat nog niet in de bundel. Ik wilde dit gedicht er absoluut in, al was het maar als eerbetoon aan deze moedige, anonieme vrouw.'

In een van de laatste cycli in de bundel, 'ben ik op tijd voor de bloei van de synapsen in maart?', schrijft vos:

Koppel dit aan het citaat van Améry over het belang van de openbaarmaking van beleefde trauma's en je begrijpt meteen de urgentie van het leven van sterren: we kunnen niet langer de andere kant opkijken. Het probleem negeren of minimaliseren werkt het alleen maar in de hand. Er moet ruchtbaarheid worden gegeven aan 'wat maar steeds niet werd beschreven'.

De strijd is met andere woorden verre van gestreden: 'ook voor degenen die dit al weten kan het interessant zijn verder te lezen', staat er ergens in de tweede cyclus 'start with a string'. De bewustmaking van de grote reikwijdte en de immense impact van de geweldproblematiek aan de hand van teksten, documenten, kunstwerken - zoals het leven van sterren - is een eerste stap in de goede richting, maar het is slechts een begin.

Door een anonieme massa een stem te geven, is het leven van sterren een poëtisch indringende wake-upcall.

De directe taal ('pak de schaar en loop de trap op naar boven begin in je lichaam te steken', 'trauma organiseren'), de doordachte intertekstualiteit en de rijke beeldspraak geven vos' gedichten een ongeziene intensiteit: vragen in de zin van 'als je het zag waarom heb je dan niets gedaan?' sorteren een maximum aan effect en zetten onverwijld aan het denken.

Door een anonieme massa een stem te geven, is het leven van sterren een poëtisch indringende wake-upcall, de manifeste kennisgeving van een diepgeworteld, wijdverbreid en verwerpelijk maatschappelijk fenomeen. Deze knap gecomponeerde en niet minder dan noodzakelijke bundel maakt duidelijk hoezeer seksueel geweld gaat over macht, verlies van vrijheid, ontering en ontkenning van het individu:

---