De metamorfosen van Medusa

Waarom worden intelligente, assertieve of ‘sterke’ vrouwen dikwijls gedemoniseerd? Het antwoord ligt besloten in een ver verleden, in de oorsprong van de mythe van Medusa.

Machtige vrouwen als Merkel of Clinton, gevierde academici zoals Mary Beard, of zelfs meisjes met een boodschap, zoals Greta Thunberg, worden vaak als ‘monsters’ weggezet. Wanneer een vrouw de waarden en normen van een patriarchale samenleving durft overstijgen, wordt ze in vele culturen als een bedreiging gezien. De mythologische figuur van Medusa is hét symbool bij uitstek van die bedreiging, ontstaan uit de verbeelding van een culturele angst voor vrouwen met kennis en macht.

Medusa is een shapeshifter die transformeert in tijd en ruimte.

Wie ‘Medusa’ hoort, denkt vast meteen aan het afgrijselijk monster met de kronkelende slangen rond het hoofd. Iedereen die haar in de ogen kijkt verandert onmiddellijk in steen, en sterft. Maar meer dan een gruwelijk monster is Medusa in werkelijkheid een pion van de male gaze. Haar demonisch karakter is een antifeministische uitvinding. Doorheen de eeuwen werd zij op verschillende manieren afgebeeld en varieerde de monsterlijkheid van haar verschijning, wat ons veel kan leren over de evolutie van het vrouwbeeld binnen de samenleving.

De bekendste versie van de Medusa-mythe is vervlochten met het heldenepos van Perseus, de zoon van oppergod Zeus en prinses Danaë. Die laatste moest tegen haar zin trouwen met een tirannieke koning, tenzij Perseus hem – in ruil voor de vrijheid van zijn moeder – het hoofd van een van de drie Gorgonen zou schenken. Dit waren monsterlijke zussen die diep in de onderwereld van de oceaan leefden. Zo begon Perseus zijn queeste naar Medusa, de enige sterfelijke Gorgon.

Als geprivilegieerde halfgod kon Perseus op de hulp rekenen van verschillende Griekse goden, waardoor het hem weinig moeite kostte om Medusa te vinden en te onthoofden. Hij richtte zijn magisch spiegelend schild naar haar gezicht, versteende haar met haar eigen blik en hakte haar hoofd af. Nadien schonk hij haar hoofd als bewijs van zijn heldendaad aan Athena, godin van de wijsheid, die het op haar schild zette als bescherming tegen haar vijanden.

Blame the victim

Medusa transformeert in de verschillende hervertellingen van de mythe, maar ook in de beeldcultuur. Ze is een shapeshifter die zich behendig aan nieuwe contexten aanpast. Vele kunstenaars, filosofen, en wetenschappers hebben dan ook inspiratie geput uit haar tragische en gelaagde identiteit.

Een constante in het verhaal van Medusa is Perseus, die zijn heldenstatus dankt aan de moord op Medusa. Doorheen de tijd kreeg deze figuur een steeds centralere rol in het verhaal. In de meeste hervertellingen ontbreekt echter een cruciaal element: de identiteit van Medusa.

We komen weinig of niets te weten over dit ‘monster’, dat in het begin van haar leven nog een onbezorgd meisje was. Haar voorgeschiedenis eer aandoen is een manier om Medusa als een complex karakter weer te geven. Haar louter lezen en zien als een monster is een totale afvlakking van haar werkelijke identiteit.

Een van de vertellers die wel aandacht had voor het verleden van Medusa is de Romeinse dichter Ovidius. Zijn Metamorfosen (ca. 1 n.C.) leren ons dat haar afschrikwekkend en dodelijk uiterlijk het gevolg was van goddelijke toorn. Medusa was namelijk een erg mooi meisje en haar weelderige haarbos wekte ieders verlangen op.

Ook van Poseidon, de zeegod die haar gewelddadig verkrachtte in de tempel van Athena. Woedend dat haar heilige grond bezoedeld was door onkuisheid, strafte ze Medusa door haar in een monster te veranderen. Medusa was in tegenstelling tot haar zussen dus niet als monster geboren, maar werd het na een transformatie, wat haar sterfelijkheid verklaart.

De eerste stap om de blik van Medusa te begrijpen is diep terugstaren.

Het is niet voor niets dat Medusa dikwijls wordt ingezet als symbool voor vrouwelijke empowerment en binnen activisme. Zij is het slachtoffer van een mannelijke verkrachtingscultuur. In plaats van de dader te straffen, wordt het slachtoffer vernederd. Een mechanisme dat helaas niet tot het verleden behoort, zoals de #metoo-beweging heeft onthuld.

Matriarch of monster?

In tegenstelling tot wat de meesten denken is de symboliek van Medusa geen exclusief West-Europees gegeven. Haar tentakels reiken ver in de ‘Euraziatische’ cultuurgeschiedenis. De evolutie van haar verbeelding onthult een klein deel van de sociaal-maatschappelijke status van de geëmancipeerde vrouw en haar receptiegeschiedenis. De eerste stap om de dodelijke blik van Medusa te begrijpen, is zelf diep terug te staren en te zoeken naar haar wortels.

Nog voor de eerste versies van de mythe in de achtste eeuw v.C. op schrift werden gezet, bestond in het oude Griekenland het geloof dat rode koraal ontstaan was uit Medusa’s bloed. Er bestaan zeer oude, zeldzame amuletten met een simplistische tekening van haar gelaat gegraveerd in koraal of hematiet (‘bloedsteen’), die gedragen werden tijdens de menstruatie, menopauze of zwangerschap.

De ontstaanscontext van deze amuletten impliceert een oudere matriarchale cultus rond voorlopers van de Medusa-figuur, zoals de slangengodin van Kreta. In vele neolithische beschavingen waren vrouwen immers machtsfiguren omwille van hun vruchtbaar potentieel. Niet enkel de cultuur van victim-blaming waar het beeld van Medusa uit ontstond, maar ook het feit dat zij een vergeten matriarchaat in zich draagt, heeft vele feministen geïnspireerd om haar verder te laten leven als boegbeeld van hun opspraak.

De Gorgoneion: een primitief Medusa-hoofd

Lang voor het hoofd van Medusa het onderwerp werd van de schone kunsten, kwam het al voor in de toegepaste kunsten: op drinkbekers, vazen, oude munten en architecturale decoraties. Vooral in landen rond de Middellandse Zee en de Zwarte Zee werd de afbeelding van het Medusa-hoofd gebruikt om vijanden af te weren, waar het vandaag de dag voortleeft in het geloof in het boze oog.

Monsters functioneren immers als metaforen voor onze angsten, boosheden of fenomenen waar wij machteloos tegenover staan. Door het beeld van een ‘monster’ te dragen, kan je deze kracht omkeren.

Dit noemt men het apotropaeïsch principe, afgeleid van het Griekse werkwoord apotropein (gevaar afleiden, omkeren; beschermen): je gebruikt het beeld van het gevaar om jezelf ertegen te beschermen, zoals Perseus deed door Medusa met haar eigen spiegelbeeld te confronteren. Ook het feit dat Athena het hoofd van Medusa op haar schild plaatst, illustreert dit.

In munten uit de Archaïsche periode (ca. 800 - 450 v.C.) werd dikwijls het hoofd van de Gorgon-Medusa geslagen. Deze munten tonen een grotesk hoofd, dat eerder verwijst naar Medusa als een van de drie Gorgonen – oftewel naar het eigen verhaal van Medusa – dan naar het afgevlakt personage uit de Perseus-mythe. Daarom verwijst men eerder naar dit motief als ‘Gorgoneion’ en niet als Medusa. Ze heeft hier slagtanden, baard, uitstekende tong, uitpuilende ogen en een vileine grimas of een brede lach.

Identificering met de Medusa-figuur lijkt hier onmogelijk, omdat we onszelf niet herkennen. Zij wordt meteen de absolute Ander, een monster. Deze associatie zit zo diep ingebed in het Medusa-beeld, hoe knap of lelijk ook, dat die context van othering vandaag de dag nog steeds aan haar beeltenis verbonden is. Elke vrouw die net als Medusa een bedreiging vormt, wordt in een onderdrukkend systeem als ‘de Ander’ neergezet.

Van monster naar mens

Na de vijfde eeuw v.C. werd de Gorgon geleidelijk aan ingewisseld voor een meer menselijke Medusa-figuur. Bepaalde androgyne eigenschappen van Medusa verdwenen, de tanden werden minder scherp en ze kreeg vrouwelijke trekken. Medusa kreeg haar verleden als meisje terug en werd soms zelfs in volle lengte met een vrouwenlichaam afgebeeld. Hiermee werd zij een herkenbare figuur, een bijna-persoon waarmee men zich wél kon identificeren in tegenstelling tot het icoontje van de enge en grappige Gorgon.

De esthetiek van de Griekse kunst in deze periode werd beheerst door de geïdealiseerde afbeelding van het menselijk lichaam. Het was een zoektocht naar perfectie in menselijke proporties en emoties, een zoektocht naar een augmented reality. Deze context verklaart deels waarom het monster Medusa een mens werd: het menselijk lichaam mooi afbeelden was erg belangrijk geworden in de Griekse kunst.

Daarom kan men de menselijke herkenbaarheid van Medusa niet met volle zekerheid verklaren vanuit een verandering in de status van vrouwen in de samenleving. Het kan ook een puur esthetische keuze zijn geweest en duiden op de verderzetting van een cultuur waarin vrouwen steeds werden gezien als lustobjecten.

Van mens tot monster

Door Medusa’s menselijke transformatie leek haar verleden als jong meisje, als slachtoffer van de masculiene machtsovername van Poseidon en wrokkige haat van Athena, lichtjes teruggekeerd in de doorleving van de mythe. Maar in de late renaissance en barok van de zestiende en zeventiende eeuw zou de mythologische figuur een nieuwe, belangrijke metamorfose ondergaan.

Kunstenaars hadden de proportionele weergave van gezichten en lichamen ondertussen geperfectioneerd dankzij technische studies van Westerse groten zoals Masaccio of Albrecht Dürer en gingen zich nu focussen op emoties. De horror van Medusa’s fatale kracht werd voor het eerst expliciet getoond. De hevige, typisch barokke emoties waarmee haar gezichtsuitdrukking – dikwijls post mortem – werd weergegeven verstomden haar complex personage om de masculiene held Perseus op de voorgrond te zetten.

De bestendiging van deze vrouwonvriendelijke iconografie was voor een groot deel het gevolg van de populariteit van Niccolò Macchiavelli’s essaybundel Il Principe (1532). Hij gebruikte het personage van Medusa als beeld voor de staat, die hij beschreef als een vrouw zonder hoofd noch orde, geslagen, vervuild en versleten, waardoor ze wanhopig nood zou hebben aan een mannelijke redder.

Benvenuto Cellini werd geïnspireerd door de uitspraken van Machiavelli en zag zijn iconische sculptuur van Perseus met het afgehakte hoofd van Medusa op het Piazza della Signoria in Firenze (1545-1554) als symbool voor de mannelijke overwinning op de opkomende politieke macht van vrouwen en de feminisering van de maatschappij. Zijn kunst was een waarschuwing: pas op voor de politiek en sociaal actieve vrouw!

Een van de meest schrikwekkende beeltenissen van Medusa werd op een ronde houten schild geschilderd door de Italiaanse baroklegende Caravaggio, als replica van het magische schild van Perseus (1576-1597). De verwoede emoties van Medusa wanneer ze versteend wordt door haar eigen spiegelbeeld tonen een tragisch einde: sinds haar verkrachting ziet ze haar spiegelbeeld voor de eerste en meteen ook voor de laatste keer. Ze herkent zichzelf niet, ze ziet slechts een monster. Haar verleden is niet langer van belang: in deze beeltenissen wordt zij simpelweg een monster uit het heldenverhaal van een man.

De renaissance en de barok waren de perioden waarin Medusa pas écht de symbolisering van de geëmancipeerde vrouw als ongehoorzaam monster werd. Heksenvervolgingen waren nog lang niet out of fashion en viseerden voornamelijk vrouwen die financiële, seksuele of intellectuele onafhankelijkheid probeerden te bereiken. De katholieke kerk genoot van de massaverkoop in aflaten en (valse) relieken, waardoor de angst voor schuld en boete, voor de hel en de duivel, sterk gevoed werd.

Romantische vrouwen

Tijdens de Romantiek in de 19de eeuw wordt Medusa’s verleiding dodelijk en niet langer haar monstruositeit. Medusa wordt een femme fatale. Een vrouw waar elke man naar verlangt, maar waar hij ook angst voor heeft, omdat hij zijn traditionele macht over haar niet kan uitoefenen.

Niet enkel politiek actieve vrouwen (denk maar aan de suffragettes die in de jaren zestig van de negentiende eeuw opkwamen voor het algemeen vrouwenstemrecht) werden als gevaarlijk bestempeld, maar ook seksueel actieve (moord)vrouwen. Dit is echter een paradoxaal figuur: een femme fatale is vrijgevochten, maar speelt haar rol ook ten gunste van mannelijke verlangens. Bovendien wordt zij uitgesloten uit het normale sociale leven, omdat ze haar ‘onschuld’ kwijt is.

‘Iedere vrouw wordt verondersteld dezelfde drijfveren te hebben, anders is ze een monster.’ (Daniel Deronda (1876), door George Eliot)

Deze conceptualisering ligt in lijn met de psychoanalytische theorie van Freud, die in zijn essay ‘Das Medusenhaupt’ uit 1922 beweerde dat Medusa uitgevonden werd om de mannelijke angst voor castratie uit te drukken. Zij is de mythologisering van de mannelijke lust voor de moeder en zijn angst voor de straf van de vader, haar hoofd als symbool van het Oedipuscomplex.

Medusa verleidt, maar ontdoet de man van zijn mannelijkheid met haar vrouwelijke, mysterieuze vruchtbare krachten. Perseus had geen keuze: hij moest haar onthoofden om zijn eigen angst te overwinnen en een ‘échte’ man/held te worden. Deze theorieën zijn ondertussen aangevuld en verbeterd door een aantal belangrijke vrouwelijke analytici en filosofen, zoals Hélène Cixous, Doris Silverman, Marija Gimbutas en Beth J. Seelig.

Vanaf de 20ste eeuw werd Medusa ook geassocieerd met arrogante en slimme vrouwen. Steeds meer vrouwen konden studeren en waren belezen, en hun intellectualiteit werd als een grote bedreiging ervaren. Vooral vrouwen die opkwamen voor hun eigen rechten werden als gevaarlijke slangen gezien, verraders van de maatschappij.

Daarnaast gingen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog meer en meer vrouwen werken om hun gezin te onderhouden. Het huishouden werd verlicht door nieuwe apparaten en ingeblikt voedsel, waardoor huisvrouwen meer tijd hadden. Dit lag mee aan de grond van een feministische golf, die niet gewaardeerd werd door de patriarchale en kapitalistische maatschappij.

Er ontstond namelijk een heel segment vrouwen die de financiële en ruimtelijke vrijheid vonden om uit hun rol als echtgenote, als moeder of huisvrouw te treden en voor zichzelf en hun eigen identiteit op te komen, ook al identificeerden zij zich niet expliciet met de feministische activisten die ondertussen de straten opgingen. Medusa bleef het symbool bij uitstek voor de demonisering van deze vrijgevochten vrouwen.

De luide Medusa: nieuw feministisch icoon?

In 1975 schreef filosofe Hélène Cixous haar baanbrekend essay ‘The Laugh of the Medusa’, waarin ze haar lezers herinnerde aan de komische Gorgon en de verkrachting van Medusa. De Franse filosofe en historica richtte een oproep aan alle vrouwen om ‘zichzelf te schrijven’. Wanneer vrouwen hun eigen verhaal vertellen kunnen ze ontkomen aan de misinterpretatie waarvan Medusa het slachtoffer geworden is, doorheen de eeuwen zodanig gedemoniseerd dat haar tragische onschuld vergeten werd.

Vele vrouwelijke auteurs volgden tijdens de tweede feministische golf Cixous’ voorbeeld om Medusa te appropriëren als krachtsymbool voor vrouwen. ‘Silence becomes a woman’, zegt men wel eens. In een maatschappij waarin stil zijn en naar beneden kijken nog steeds een van de belangrijkste regels van de etiquette voor vrouwen is, kan de blik van Medusa inspirerend werken. Vrouwen kijken terug en laten hun stem zo luid en duidelijk mogelijk klinken.

Hoewel deze feministische golf al een halve eeuw geleden is gestart en er nog een aantal ‘golven’ de revue gepasseerd zijn, is er nog veel werk aan de winkel. Te veel vrouwen worden nog gedemoniseerd om hun het recht op talent, passie, kennis of succes te ontzeggen.

Historica Mary Beard en literatuurwetenschapster Elizabeth Johnston hebben in verscheidene essays en boeken beargumenteerd dat de gewelddadige tijdsgeest die Medusa haar identiteit ontnam nog niet verdwenen is. Zo werd Mary Beard zelf door een groot aantal mannen op sociale media beschimpt omwille van haar uiterlijk. Jaren van academisch onderzoek aan topkwaliteit, eredoctoraten en populaire tv-documentaires betekenden niets meer: ze was toch te lelijk om naar te kijken. Naar haar moesten we volgens hen niet luisteren, want een oude heks spreekt toch nooit de waarheid.

In Women & Power: A Manifesto uit 2017 beschrijft Beard hoe meerdere vrouwen in machtsposities – van Hillary Clinton tot Angela Merkel, en publieke intellectuelen – werden afgebeeld met het slangenhoofd van Medusa op het internet, maar evengoed op totebags, mokken, T-shirts en pennen. Het hoofd van Perseus wordt in deze foto’s niet toevallig dikwijls vervangen door het hoofd van figuren zoals Trump, een nieuwe patriarchale ‘held’ die weet hoe een man een vrouw het zwijgen oplegt. Intellectuele vrouwen worden vandaag de dag, ongeacht de politieke strekking of inhoud van hun uitspraken, nog steeds gedemoniseerd in onze populaire cultuur.

Welk Nachleben?

Medusa leeft op diverse wijzen voort in onze cultuur, niet enkel in de kunst. Zo wordt de wetenschappelijke benaming van bepaalde dieren (kwallen, inktvisachtigen) of ziekteverschijnselen die te maken hebben met bloed of vergroeiingen aan de naam van Medusa verbonden. Hoe kunnen we vandaag en in de toekomst haar beeltenis verder laten leven?

Medusa moet haar apotropaeïsche functie inzetten in een nieuw gevecht.

Tegenwoordig wordt haar figuur (terecht) geïnterpreteerd als een mannelijke uitvinding om vrouwen die durven kijken, denken en spreken de mond te snoeren. De demoniserende verbeelding van Medusa houdt een patriarchale samenleving in stand, waarin mannen zich entitled voelen om allerlei vormen van geweld uit te oefenen op vrouwen.

Op de meest uiteenlopende manieren: door hen te ontmenselijken via verkrachting, slavernij en seksisme, door kennis geproduceerd door vrouwen te bestempelen als leugens, door argumenten tijdens discussies te bekritiseren op hun vorm in plaats van hun inhoud, door het werk van vrouwen niet als werk te beschouwen, door emoties van vrouwen af te doen als irrationele ‘hysterie’ of door hun leven en werk simpelweg te negeren en te vergeten.

Net zoals de sofisten of impressionisten destijds hun spotnaam hebben omarmd, moet ook de nieuwe feministische golf deze ‘demonische’ beeldcultuur omarmen en gebruiken. Niet enkel de West-Europese Medusa is hiervoor geschikt, maar ook alle andere variaties over de hele wereld: de Midden-Oosterse slangenkoningin Shahmeran, de Indiase godin Kali, de genderfluïde en vrolijke Baubo, de Azteekse Coatlicue, de Joods-Christelijke vergeten Lilith, en vele anderen.

Medusa moet haar apotropaeïsche functie inzetten in een nieuw gevecht: het gevecht van vrouwen en andere onderdrukte genders om gehoord en gerespecteerd te worden, met universeel geldende gelijke rechten.