De gaga-esthetiek van het mislukken

Hoe word je tegendraads ouder? Onderzoekers Katrien De Graeve en Sara De Vuyst gaan op zoek naar verhalen die de beperkende voorstelling van oudere vrouwen tegengaan.

In zijn boek The Happiness Curve (2018) tekent onderzoeksjournalist Jonathan Rauch het verband tussen leeftijd en geluk als een U-vorm. Een glimlach zeg maar. Volgens hem bereikt tevredenheid over het leven een dieptepunt bij late veertigers. Vanaf zestig zouden we ons opnieuw gelukkiger voelen omdat we minder ‘moeten’. De vrijgekomen tijd na de pensionering invullen met zorg voor kleinkinderen, hobby’s en vrijwilligerswerk zou ons blijer maken. Een gelukkige oude dag is volgens die logica als het ware de beloning voor wie de ideologie van huisje-boompje-beestje heeft gevolgd. Die belofte van geluk resoneert met de steeds luider klinkende neoliberale mantra van ‘succesvol ouder worden’. De laatste levensfase is niet langer een periode van rust, maar een nieuw hoogtepunt vol dynamische en productieve inzet. Oud als het nieuwe jong.

Vijftig tinten beige

Het beeld van ouderen in media en reclame weerspiegelt en vormt dat ideaal. De stereotiepe stockfoto van de oude dag toont witte heterokoppels, met partners van ongeveer dezelfde leeftijd, die breed glimlachend en gehuld in beige getinte kleren op het strand wandelen, fietstochtjes maken of tijd doorbrengen met kinderen of kleinkinderen. Ze zien er slank, fit en bemiddeld uit en wonen in stijlvol ingerichte, lichtrijke huizen. Ze kijken elkaar lachend en liefdevol aan, lopen hand in hand, omhelzen elkaar en genieten van de intimiteit. Ze belichamen het geluk en de harmonie die voortvloeien uit een succesvol leven.

Ouderen die niet het geijkte levenspad volgden, worden zelden in een gunstig daglicht gesteld.

Volgens gezondheidsgoeroes kan dat geluk niet zonder seks, maar de collectieve verbeelding daarvan is niet uniform. Op het witte doek worden de seksuele aantrekkelijkheid en houdbaarheidsdatum van oudere mannen in romantische scènes niet zelden onderstreept met lichamen van twintig, dertig, of soms veertig jaar jongere tegenspeelsters. Actrices daarentegen komen eens voorbij de veertig steeds minder aan de bak, figureren in ‘onsexy’ rollen, of duiken op in een plot die draait om hun oudere leeftijd als probleem. Beelden van hun naakte lichamen zijn schaars, en als ze al getoond worden, is dat via hun droef contemplerend spiegelbeeld. Een leven lang denken, werken, lachen of fronsen maakt hen onbegeerlijk, en de sporen ervan worden bij voorkeur uitgevlakt met age-killer-gezichtscrème, botox, of cosmetische chirurgie. De negatieve beeldvorming rond oud worden drijft vrouwen, meer dan mannen, tot het camoufleren van hun leeftijd, met het risico er ook nog eens voor bespot te worden.

Queer theoretici zien radicaal potentieel in het onvermogen zich te voegen naar onderdrukkende normen en de ‘mislukking’ die daaruit voortvloeit.

Niet alleen gender zorgt voor verschillende waardeoordelen. Positieve representaties van ouderen die niet wit, bemiddeld, heteroseksueel, slank, fit en valide zijn, zijn er weinig. Ook ouderen die niet het geijkte levenspad volgden, worden zelden in een gunstig daglicht gesteld. Wat Elizabeth Freeman in haar boek Time Binds (2010) de chrononormatieve constructie van tijd noemt, spiegelt ons immers voor dat geluk als vanzelfsprekend volgt wanneer belangrijke mijlpalen op het juiste moment gerealiseerd worden: een diploma en een vast lief voor je dertigste, een bloeiende carrière, een echtgenoot, een huis en twee kinderen tegen je veertigste, promotie en een afbetaald huis tegen je vijftigste, en vanaf je vijfenzestigste een pensioen, kleinkinderen, een elektrische fiets en een buitenverblijf aan zee of in Spanje. Wie mijlpalen mist, is per definitie ongelukkig. Voor wie vrouw, trans, queer, niet fit, of minder bemiddeld is, verschijnt ouderdom als een doembeeld. Hun levens worden de dramatische of komische focus in tv-series, films en andere media, en illustreren ongeluk, depressie en ellende. Stereotiepe voorstellingen zoals die van de oude vrijster, de gekke kattenmadam, de ongelukkige lesbienne of de roofzuchtige cougar zijn varianten van dezelfde idee: een onconventionele en onproductieve levensloop leidt tot mislukking, die zich uit in een onaantrekkelijke oude dag.

Gaga-feminisme

De overwegend negatieve beeldvorming van oudere vrouwen heeft kwalijke gevolgen. Een cultuur die oudere vrouwen kleineert, of hen niet mooi of goed genoeg doet voelen, legt hen het zwijgen op, ontmoedigt hun kritische analyses en smoort hun verzet. Queer theoretici ontleden dergelijke onderdrukkingsmechanismen en stellen er strategieën tegenover die de vernietigende effecten van marginalisering kunnen ombuigen. J. Jack Halberstam legt in The Queer Art of Failure (2011) uit hoe het collectieve verlangen naar geluk cruciaal is binnen het neoliberale model. Het doet mensen plooien naar de heterofamiliale schema’s die ontworpen zijn om productiviteit te maximaliseren. Stabiele gezinnen zorgen immers voor de (onbetaalde) zorgarbeid die werknemers helpt presteren, en tegelijkertijd vormen die gezinnen een afzetmarkt voor consumptie. Door geluk te beloven aan wie in de pas loopt, worden mensen architecten van hun eigen welbevinden, waardoor ze dus ook verantwoordelijk worden geacht voor hun mislukkingen. Dat neoliberale concept van geluk trekt de aandacht weg van andere oorzaken van ongeluk (zoals te hoge werkdruk, lage lonen, slechte huisvesting, ontoereikende gezondheidszorg) en verdoezelt de machtsverhoudingen die de paden naar geluk voor sommigen realiseerbaar, maar voor velen onbereikbaar maken.

‘Radicaal geluk’ is mogelijk, zo demonstreren de Raging Grannies met hun ludieke acties.

Halberstam ziet net als veel andere queer theoretici radicaal potentieel in het onvermogen zich te voegen naar onderdrukkende normen en de ‘mislukking’ die daaruit voortvloeit. Hij pleit voor het bewust afdwalen van de voorgeschreven levenspaden en het moedwillig vermijden van normatief geluk. Hij ziet in het koesteren van de mislukking een belangrijke mogelijkheid van verzet tegen de dwang om te presteren, en pleit er zelfs voor mislukken te verheffen tot kunst. In zijn boek Gaga Feminism (2012) beschrijft hij een esthetiek die met deze kunst van het mislukken kan samengaan. Het is een esthetiek van parodie, overdrijving en omkering. Ze eigent zich stereotypen toe met als doel onderdrukkende gender-, seksuele en andere normen te ontwrichten. Voor vrouwen boven de vijftig biedt die esthetiek mogelijkheden: ze stelt hen in staat de eigen onderdrukking als wapen te gebruiken aan de hand van ludieke improvisatie, passief verzet of luide weigering.

Woede en stijl

Veel oudere vrouwen zijn verontwaardigd, boos, of zelfs woedend om de nieuwe gedaantes die het seksisme in hun leven aanneemt. Binnen de vrouwenbeweging is leeftijdsdiscriminatie echter nog vaak een blinde vlek. Georganiseerd verzet tegen leeftijdsstereotypen is quasi onbestaande. Nochtans duiken hier en daar initiatieven op van groepjes oudere protesterende vrouwen, zoals bijvoorbeeld Omas gegen Rechts in Duitsland en Oostenrijk, Madres de Plaza de Mayo in Argentinië, en Raging Grannies in Canada en de VS. Het zijn groepen vrouwen die op straat komen om allerlei sociale problemen aan te kaarten, zoals verrechtsing, dictatoriaal geweld of klimaatopwarming. Ouderdom en de bijbehorende stereotypen verschijnen hier niet in de eerste plaats als datgene waartegen, maar waarmee verzet aangetekend wordt.

De Raging Grannies voeren hun acties verkleed als frêle grootmoedertjes. Op die manier kunnen ze vaak ongemerkt strategische plaatsen bereiken om hun boodschap wereldkundig te maken. In hun rol van kwetsbare oudjes vormen ze een beschermende haag rond de andere betogers: tegen hen treden politieagenten minder snel op. Maar evengoed dansen en zingen ze op openbare pleinen, gehuld in kleurrijke kledij en opzichtige hoeden, terwijl ze slogans schreeuwen tegen het kapitalisme, racisme, vrouwenhaat, fascisme en ongelijkheid. Hoewel niet per se gericht tegen de marginalisering van oudere vrouwen, zijn hun gaga-acties er toch een impliciet verzet tegen. Ze gebruiken hun onzichtbaarheid of keren die om en zetten de stereotypen over oudere vrouwen naar hun hand. Hun gezamenlijk optreden onderstreept het performatieve karakter van hun acties. Die acties zijn steeds ludiek en vrolijk; de vrouwen scheppen vreugde en plezier in het samen zingen en gek doen, en het samen laten horen van hun stem. In die zin creëren ze een beeld van wat de feministische onderzoeker Lynne Segal in haar boek Radical Happiness (2018) ‘radicaal geluk’ noemt. In plaats van het individuele streven naar geluk, dat ons geïsoleerd, ongeïnspireerd, en paradoxaal genoeg vaak diep ongelukkig achterlaat, staat radicaal geluk voor de vervulling die we kunnen vinden in de zorg voor anderen en voor de vreugde die voortkomt uit het collectieve streven naar een meer rechtvaardige wereld. Raging Grannies demonstreert hoe dit soort momenten van geluk mogelijk zijn.

De oudere vrouwen op de blog Advanced Style verzetten zich met felle kleuren, bijzondere prints en extravagante accessoires tegen de patriarchale normen die hen onzichtbaar maken.

De verzameling beelden van extravagant geklede oudere vrouwen in de straten van New York op de blog Advanced Style van fotograaf Ari Seth Cohen hebben op het eerste gezicht weinig gemeen met het protest van Raging Grannies. Terwijl Raging Grannies buitenissige kledij inzet voor parodie en directe politieke actie, lijken de vrouwen op Advanced Style de trivialiteit en oppervlakkigheid van kleding te omarmen. Hun focus op uiterlijk vertoon en hun soms dure esthetische keuzes lijken weinig verzet te bieden tegen neoliberale marktwaarden. Ook opereren de vrouwen niet noodzakelijk collectief: ze lijken in de eerste plaats te streven naar een unieke individuele stijl. Hun verzet bedient zich niet van pamfletten en protestmarsen en ook een uitgesproken agenda ontbreekt. Toch zijn hun acties evengoed een vorm van gaga-feministisch verzet. De oudere vrouwen uit Advanced Style verzetten zich met felle kleuren, bijzondere prints en extravagante accessoires tegen de patriarchale normen die hen onzichtbaar maken. Met onverwachte combinaties van kledingstukken uit de kringloopwinkel, met zelfgemaakte, uitzonderlijk lange wimpers, met juwelen geknutseld uit toiletrolletjes of met peperdure designerschoenen weigeren ze een plaats in de coulissen, en zetten ze net in op hyperzichtbaarheid. Hun dagelijkse, individuele performances krijgen zo een bredere reikwijdte: in hun gedurfde buitensporigheid creëren ze een web van subversieve acties. In hun alternatieve verbeelding zijn oudere vrouwen vreugdevol, plezierig, gepassioneerd, creatief en exuberant glamoureus.

Wrijvende lichamen

In de reeks videoclips bij het album Rub brengt Peaches al wrijvend en schurend de queer kunst van het mislukken naar nieuwe hoogten.

Even exuberant is het universum dat de Canadese elektrorockmuzikante Peaches creëert. Zij verzet zich in haar muziek, video’s en kunst expliciet tegen de stereotypen die de seksuele beleving van vrouwen in een vast stramien duwen. Nadat ze in een recensie als grootmoeder werd aangesproken (‘Grandma, you’re scaring the kids’ – ze was toen amper 33), groeide haar aandacht voor de rol die leeftijd speelt. Haar album Rub (2015) kwam er toen ze net geen vijftig was, de leeftijd die vaak als een triest keerpunt in het leven van een vrouw wordt gezien. In de reeks videoclips bij het album brengt Peaches al wrijvend en schurend de queer kunst van het mislukken naar nieuwe hoogten. Ze beweegt zich in een vlezige, harige wereld vol met elkaar verstrengelde lichamen, pluizige penispakken en wandelende vulva’s. Ze ridiculiseert genderrollen, bespot de obsessie met penissen en penetratie, en kaart de disciplinering van vrouwenlichamen aan. Bij haar geen nood om te bewijzen dat oudere vrouwen ook elegant en glamoureus kunnen zijn (zoals bij Advanced Style): Peaches’ wereld is er een waar noties van vrouwelijkheid op losse schroeven worden gezet, en mensen van verschillende genders en leeftijden zich laten gaan in lust, verlangen en genot. In de videoclip bij ‘I Mean Something’ bijvoorbeeld vertoeft Peaches in en rond een kitscherig motel met vijf burlesque danseressen op leeftijd in weinig verhullende glitterkostuums, zwierend met boa’s, waaiers en plumeaus. De vrouwen lijken plezier te hebben in zichzelf en elkaar. In deze en andere muziekvideo’s creëert Peaches beelden van een wereld van lichamen die genieten en genoten worden, hoe ze er ook uitzien. De artieste ondermijnt daarmee bewust de veronderstelling dat enkel de seksuele interesse van mannen een indicator zou zijn van vrouwelijke aantrekkelijkheid en succes. Door lichamen van oudere vrouwen als bron van plezier voor te stellen, gooit ze de chrononormatieve noties van leeftijd – ook die voor vrouwen boven de vijftig – overhoop.

Raging Grannies, Advanced Style en Rub zijn schaarse tegenverhalen in een wereld gedomineerd door beperkende, denigrerende en beledigende voorstellingen van oudere vrouwen. Ze tonen hoe oudere vrouwen op verschillende manieren tegenstand kunnen bieden. Hoewel heel anders in vorm, strategie, gebruik van de publieke ruimte en bereik, doen ze allemaal een beroep op humor, parodie, omkering en overdrijving. Wat ze gemeen hebben, is de gaga-esthetiek van tegendraadsheid waarmee ze hun marginalisering, hun neoliberale ‘mislukking’ tot kunst verheffen. De belofte van geluk, als beige beloning voor een leven dat alle genormeerde ijkpunten netjes heeft afgevinkt, is voor hen niet weggelegd. Maar met een gaga web van rebelse acties vormen ze de aanzet tot een nieuwe verbeelding van vreugdevol oud zijn.