Cultuurbesparingen wereldwijd: Latijns-Amerika

Niet alleen in Vlaanderen ligt cultuur onder vuur. Ook in Latijns-Amerika is het al jaren behelpen. En niet alleen voor cultuur, zo lieten onze tv-journaals de afgelopen maanden meermaals zien: Latijns-Amerika is volop in beweging. Veel conflicten die zich daar vandaag afspelen, kunnen een voorbode zijn van situaties die we hier gaan beleven. Hoogoplopende spanningen zetten een volledig samenlevingsmodel onder druk. Is onze vrijheid in gevaar?

Vorige zomer waren we allemaal bezorgd over de bomen in Zuid-Amerika. Nu is het tijd om aandacht te schenken aan wat er allemaal gebeurt met de mensen errond, zowel binnen als buiten de cultuursector.

Een Trump-achtige nieuwe president in Brazilië, de noodtoestand in Chili, vluchtelingenstromen uit Venezuela: allemaal hebben ze hun weerslag op het leven van alledag, dat van Mexico tot Argentinië steeds minder alledaags is gaan voelen.

Wat betekent dat voor de kunsten, waarvan verschillende vertegenwoordigers deze week de KVS aandoen tijdens het Próximamente Festival? Daarover gaan zij vandaag tijdens State of the Arts in Latin America in gesprek met Belgische kunstenaars, om ervaringen uit te wisselen over hoe je je als artiest verhoudt tot iets wat gaat lijken op een cultuurkamp. Wat kan kunst een samenleving bijbrengen als ze zelf onder druk staat?

Kunst = mee verhalen bepalen

In deze tijd is de controle van het verhaal belangrijk. Het verhaal dat we van bepaalde gebeurtenissen en de geschiedenis maken, functioneert als een software die in vele gevallen het denken bepaalt van het mogelijke.

Wie bepaalt het narratief? Precies op dat punt heeft kunst een strategische functie.

Bij uitstek in in Latijns-Amerika levert men nu strijd over de narratieve controle over de werkelijkheid. Wie heeft het recht het verhaal te vertellen? Wie bepaalt het narratief? Precies op dat punt heeft kunst een strategische functie.

Sinds geruime tijd beschouwen velen – en niet alleen in Latijns-Amerika – de traditionele media immers niet langer als objectieve informatiekanalen. Het gros onder de mediabedrijven – het woord zegt het zelf – is zijn mediaproductie in de eerste plaats als een economische activiteit gaan zien. Dat leidt, zo klinkt het, vaak tot editoriale standpunten die eerder economisch dan ideologisch geïnspireerd zijn.

Deze wijdverspreide informatiebronnen concurreren op het internet met de sociale netwerken. Op die netwerken bepaalt, onder andere door het gebruik van algoritmes, een hoge graad van manipulatie de regels van het spel.

En precies daarom kunnen kunst en kunstenaars in deze tijd weer hun fundamentele rol in het sociale weefsel opeisen. Artiesten vervullen de functie van Griekse orakels. Ze zijn visionair, ze vertellen ons wie we waren, wie we zijn en wie we zouden kunnen worden. Kunst balanceert op de grenzen van het dagdagelijkse, observeert het van buitenaf, problematiseert het anekdotische en nodigt uit tot interpretatie.

In een tijdperk waarin velen met angst de proliferatie van het populisme aankondigen, maar waar weinigen hun stem verheffen tegen de manipulatieprocedures, bevordert kunst het kritische denken en kan het een nieuwe, noodzakelijk maatschappelijke positie innemen.

-60% door inflatie

Klinkt dat al te romantiserend? Niet in Latijns-Amerika. Belangrijk om meteen te benadrukken is dat kunst er deel uitmaakt van het geheel van sociale praktijken. Het is geen afzonderlijke en autonome categorie, maar vervult in de maatschappij een belangrijke functie van onderzoek en communicatie. De spanningen en uitdagingen van elke dag zijn er direct herkenbaar terug te vinden in de kunstenpraktijk. De artistieke verbeelding kan er onmogelijk losgekoppeld worden van andere maatschappelijke tendensen.

In Chili strijdt het kunstenveld momenteel tegen een besparing van 20%.

In Chili bijvoorbeeld strijdt het kunstenveld momenteel tegen een besparing van 20% die de regering vooropgesteld heeft. Tegelijkertijd heeft het zich gemobiliseerd om samen met duizenden andere Chilenen diepgaande veranderingen te eisen in het nationale herverdelingssysteem. Vele artiesten en curatoren van de beroemdste kunstencentra in Chili staan in de frontlinie van de protesten, die brutaal worden onderdrukt.

Maar ook in hun eigenlijke creaties treden Chileense makers direct in dialoog met de realiteit. Neem Mateluna, een voorstelling van Guillermo Calderón die het onrechtvaardige proces van politiek activist Jorge Mateluna aanklaagt. Mateluna werd in 2013 ten onrechte veroordeeld tot 16 jaar gevangenis, maar Calderóns stuk leidde tot de heropening van zijn proces en zelfs een vrijspraak door aftredend president Michelle Bachelet – die uiteindelijk echter niet werd uitgevoerd door haar justitieminister. Toch bewees Mateluna zijn dienst om de totalitaire en antidemocratische krachten bloot te leggen die in Chili nog steeds gelden.

Of kijk naar Ñuke van Paula González, een stuk over de ontberingen van een Mapuche familie. Onvervaard toont het de vervolging en gewelddadige repressie die deze ancestrale gemeenschap treffen en die zich momenteel hebben uitgebreid naar de rest van Chili.

Ook in Argentinië, een van de landen met de grootste podiumkunstenproductie ter wereld, worden de kunsten ondergefinancierd. De astronomische inflatie deed de rest: zo verloor het budget van het internationale festival van Buenos Aires in 2018 bijna 60% van zijn waarde tussen het moment van toekenning en de uitkering ervan. De besparingen én de inflatie hebben het festival in zijn kern geraakt.

In Brazilië geeft de cultuurminister toespraken over hoe de kunstenaars de geest van het volk vergiftigd hebben met linkse ideeën.

Argentinië telt verder heel wat alternatieve zalen en culturele centra die vrij onafhankelijk van overheidsmiddelen werken. Het gaat om een zeer actief artistiek weefsel, dat er met veel mobilisatie en doorzettingsvermogen bijvoorbeeld in slaagde om voor de culturele centra in Buenos Aires een beter cultuurbeleid goedgekeurd te krijgen rond de bescherming en ondersteuning van deze plekken. Maar ook dit netwerk werd getroffen door de dollarisering van de gas-, water- en elektriciteitsprijzen en moet nu krabben om de rekeningen rond te krijgen.

Terwijl artiesten als Josefina Gorostiza en Marina Otero in hun eigenlijke creaties werken rond de instabiliteit van de Argentijnse kunsten, proberen kunstenaars als Juan Onofri en Lisandro Rodríguez die instabiliteit in te dammen door een deel van hun inkomsten te delen met beginnende artiesten. Zo verkochten ze hun huis, gingen ze op een grotere plek wonen en stelden ze die open als productiekern voor repetities. Waar de staat zich terugtrekt, vullen zij de ruimte in.

Op ramkoers met de president

In Brazilië speelt dan weer een inhoudelijk-ideologische cultuurkamp tussen het nieuwe Bolsonaro-regime en de kunsten. Zo worden thema´s als etniciteit en gender stelselmatig gemarginaliseerd in voorstellingen die afhankelijk zijn van overheidssteun. Het uitblijven van financiering dient als ultieme muilkorf.

Toen president Jair Bolsonaro een zekere Roberto Alvim benoemde als secretaris van Cultuur, op dezelfde dag dat de bevoegdheid Cultuur van het ministerie van Burgerzaken verplaatst werd naar dat van Toerisme, ging in de sector meteen het alarm af. Deze Alvim is ook zelf theatermaker en leed aan een hersentumor, maar die is – volgens zijn eigen verhaal – genezen dankzij de gebedskettingen van de Evangelische kerken. Niet toevallig vormen die een belangrijke achterban van Bolsonaro.

Het wordt uiterst boeiend te zien hoe de artistieke wereld, én de rest van de maatschappij, zijn stem zal doen weerklinken.

Al voor zijn ministerschap had Alvim de conservatieve kunstenaars opgeroepen om samen een ‘culturele oorlogsmachine’ te creëren. Nu verraste hij de internationale delegaties van UNESCO met zijn toespraak over hoe de kunstenaars de geest van het volk vergiftigd hebben met linkse ideeën. Als minister belooft hij om een nieuwe lichting van kunstenaars te helpen creëren, die schoonheid als motor van hun praktijk hebben. Andere voorstellingen worden geannuleerd wegens te politiek of obsceen.

Vooral de LGBT-gemeenschap heeft het moeilijk. Na de moord op politica en LGBT-activiste Marielle Franco – waarvan nu onderzocht wordt of de schuldigen mogelijke banden hebben met de president – kwamen er in Brazilië protesten, die gesteund worden door het merendeel van de artiesten in Brazilië. Maar de federale administratie doet er ondertussen alles aan om afstand te nemen van de eisen van de LGBT-gemeenschap.

Het officiële discours probeert het land ook los te koppelen van zijn Afrikaanse roots, door dit fundamentele deel van de Braziliaanse identiteit onzichtbaar te proberen maken. Creaties zoals Isto é um negro van Tarina Quelho zijn daar een artistieke reactie op, maar worden gemarginaliseerd en bijna niet vertoond in het reguliere circuit.

In Uruguay ten slotte hebben artiesten en werknemers uit de culturele sector mee vorm gegeven aan de campagne tegen de hervorming van de grondwet om gevangenisstraffen te verstrengen, én tegen het voorstel om voor minderjarigen de minimumleeftijd te verlagen waarop ze naar detentiecentra voor volwassenen gestuurd kunnen worden. Hun succesvolle campagnes ‘No a la baja’ en ‘No a la reforma’ hielpen mee om de geest van de Uruguayaanse kiezers om te buigen. Volgens peilingen daalde het aantal voorstanders van 63% naar iets minder dan 50%, waardoor de grondwet uiteindelijk niet kon worden aangepast.

We leven allemaal in dezelfde wereld, we ademen dezelfde zuurstof in.

Afgelopen weekend vond in Uruguay ook de tweede ronde van de presidentsverkiezingen plaats. Sinds 2005 is centrumlinks er aan de macht, maar volgens de peilingen zouden rechts en centrumrechts de macht grijpen. Volgens de eerste berichten lijkt inderdaad de centrumrechtse politicus Luis Lacalle Pau het te gaan halen. De kunstensector daarentegen heeft zich grotendeels gemobiliseerd voor de progressieve regering.

Breder dan de kunsten alleen

Ondanks die moeilijke situaties blijven artiesten en cultuurwerkers optimisten. In Chili en Brazilië, twee landen waar de dictaturen van de jaren 1970 en 1980 nooit verantwoordelijk zijn gesteld voor hun gewelddadige acties en wanbeheer, zien ze dit moment als een nieuwe kans om een meer omvattend collectief verhaal te vertellen. In Chili bijvoorbeeld is eindelijk de discussie gestart over het creëren van een nieuwe grondwet. De huidige grondwet werd nog geschreven onder de administratie Pinochet.

Aan de andere kant van de oceaan, in Vlaanderen, wordt de kunstensector nu geconfronteerd met drastische besparingen. Naast de economische impact op de tewerkstelling van kunstenaars en zij die in het veld werken, staat vooral het narratief over Vlaanderen, België en Europa op het spel. Het wordt uiterst boeiend te zien hoe de artistieke wereld, én de rest van de maatschappij, zijn stem zal doen weerklinken in dit debat. Het gaat hier allang niet meer alleen over de kunsten.

Valt er van elkaars ervaringen te leren? Op het Próximamente Festival kunnen artiesten, makers en publiek van hier in dialoog gaan met de Latijns-Amerikaanse artiesten. Op 26 november presenteren artiesten uit Argentinië, Brazilië, Chili en Uruguay hun State of the Arts in Latin America in KVS. Bijna zestig artiesten uit deze vier landen zullen hier een week verblijven en hun visie en werk voorstellen.

Het creëren van gedeelde visies en strategieën versterkt het kritische vermogen van kunstenaars hier en daar om onze globale uitdaging aan te kunnen. We leven allemaal in dezelfde wereld, we ademen dezelfde zuurstof in en hebben allen nood aan dezelfde vrijheid.

---