Lady Gaga danst in de assen van het postmodernisme

Eind mei bracht Lady Gaga haar langverwachte nieuwe album uit, CHROMATICA. Geen lichtvoetige deuntjes ditmaal, geen introspectieve ballads, maar larmoyante, up-tempo nummers. De adrenaline raast door het verdriet. Zoals de promo aankondigde - Earth is cancelled. Let’s dance through the pain - keerde ze terug naar de dansvloer. Maar wie of wat is het precies die ditmaal terugkeert? Is er sprake van een culturele wedergeboorte, zoals ze zelf beweert? Of schemeren in haar heropstanding andere, halsstarrige krachten door - krachten die weigeren te sterven?

Het is niet de eerste keer dat Lady Gaga een terugkeer belooft. Ze maakte er zich zelfs mee groot. Pop will never be low brow again zwoer ze in 2008. Het klonk alsof ze het debuteren wou overslaan om onmiddellijk een comeback te maken. Haar eerste hit was 'Just Dance' een nummer dat naar de eighties zweemde. Het was niet enkel de sound die Gaga toen recycleerde. Ook de cultus van de popster, die grotendeels verwaterd was, rakelde ze op. Alsof ze van dezelfde planeet als Ziggy Stardust kwam, werd zijn blikseminslag één van haar kentekens. Eén van haar vele signaturen, want van meet af aan was haar persona een assemblage van haar voorgangers: Grace Jones, Elton John, Queen, Michael Jackson, Madonna en tot verbazing van menig journalist, theaterauteur Bertolt Brecht en de dichter Rainer Maria Rilke.

Het is eenvoudig om in dit citeren, refereren en plagiëren het postmodernisme weerspiegeld te zien. In Chronicles for a liquid society (2017) vat auteur en filosoof Umberto Eco het postmodernisme samen als ‘a playful or ironic reconsideration of the past, woven in various ways with nihilistic tendencies.’ Het was dat spel dat Lady Gaga speelde, misschien wel belichaamde. Nog eenvoudiger is het - we schrijven immers een klein decennium en vele uitgebleven culturele wedergeboortes later - om zelf in dat nihilisme te zwelgen en haar werk af te schrijven als een zoveelste voortbrengsel van een cultuur die versteende.

In het fel belezen Ghosts of my life. Writing on depression, hauntology and lost futures (2014) beschrijft cultuurtheoreticus Mark Fisher hoe een steeds indringendere winstlogica alle maatschappelijke structuren ondermijnde die de voorbije vijftig jaar vernieuwing in de kunsten mogelijk maakten. Zo is het verschil tussen een hit uit de jaren zestig en de jaren tachtig aanzienlijk groter dan tussen één uit de jaren negentig en nu. Volgens Fisher zou niemand opschrikken mocht onze muziek toen al uit de radio’s galmen, alsof er helemaal niets is gebeurd. 'At the level of form, music is locked into pastiche and repetition.'

Doorzag Gaga wel de tijdgeest? Was haar parade aan transformaties een voorbode op hoe alles vloeibaar zou worden?

Die nostalgische tijdsgeest was, volgens Eco, niet het probleem. Die was al voorbij. Het probleem was dat we dat niet inzagen. It was temporary in character, we have passed through it without noticing it. Is er een manier waarop we ons alsnog oriënteren? Hij zag het somber. ... it involves an awareness that we live in a liquid society that, to be understood and perhaps overcome, requires new instruments. But the trouble is that politicians and a large part of the intelligentsia haven’t yet understood the implications of this phenomenon.

Doorzag Gaga wél de tijdgeest? Was haar parade aan transformaties een voorbode op hoe alles vloeibaar zou worden? Of net een laatste opflakkering van de wereld die aan het vervloeien was? Kwam ze kortom uit de toekomst of uit een verheerlijkt, steendood verleden?

The rise and fall of Lady Gaga

Geen metamorfose was zo onthullend als die voor haar derde album, ARTPOP (2013). Met dit album wou ze Warhols logica omkeren. In plaats van alledaagse objecten tot kunst te verheffen, verhief zij kunst tot popcultuur. Of liever, wou ze kunst verheffen. De verwarring die ze voordien bewust zaaide, had nu haar in haar macht. Ze transformeerde wel drie maal per dag. Haar referenties ruilde ze voor zelf-referenties. De catalogus van de geschiedenis slonk tot de catalogus van haar carrière – byebye Warhol – en haar expressie tot zelfexpressie. 'I am every icon' herhaalde ze almaar, alsof ze wou zeggen: zoek niet naar mijn kern, want die bestaat niet. Tegelijk spijsde ze haar interviews met gekwelde herinneringen, getuigenissen over de stemmen in haar hoofd, automutilatie en verslavingen.

Haar fictie werd haar realiteit. (Of was het nooit fictie geweest?)

Ze daagde op in werk van performance-kunstenares Marina Abramović en regisseur en beeldend kunstenaar Robert Wilson - een video waarin ze twee dagen naakt door een bos dwaalt en baadt in ijskristallen en een reeks videoportretten waarin Wilson klassiekers uit het Louvre recreëerde en Gaga urenlang onbeweeglijk poseerde. Tijdens een optreden op het South By South West-festival liet ze artieste Millie Brown op haar overgeven terwijl ze 'Fuck you pop music' schreeuwde. De pers hoonde haar meer en meer.

Dat Gaga op een dag ‘ten val moest komen’ leek in de sterren geschreven. Sterker nog: ze had het zelf aangekondigd. In de videoclip voor ‘Paparazzi’ wordt ze vermoord om na een bloedige wraak op haar moordenaar - een handlanger van de pershonden - te herrijzen. Nagenoeg elke videoclip sinds 2012 thematiseert zo’n heropstanding.

Of school er trauma aan de basis van die stelselmatige herhalingen - persoonlijk en onpersoonlijk tegelijk?

ARTPOP start met de woorden 'I killed my former' – ik heb mijn voorganger vermoord. De recensies werkten de perceptie van een cyclische wedergeboorte nog in de hand door over wat ze ook deed als een permanente comeback te berichten. Het ontbreken van enige grond – I’m every Icon – maakte zo plaats voor een hardnekkige herhaling van val en heropstanding. Haar fictie werd haar realiteit. (Of was het nooit fictie geweest?)

The rise and fall of the rise and fall of Lady Gaga

Na ARTPOP volgde, minder dan een jaar later, een jazzplaat met Tony Bennett. Twee jaar later verscheen haar introverte, door country beïnvloedde album Joanne, en het jaar erop schitterde ze als onherkenbaar menselijke versie van zichzelf in de film A Star Is Born waarin ze naast regisseur Bradley Cooper de hoofdrol vertolkte. Die film toont opvallende gelijkenissen met Gaga’s carrière. Het is een remake van een remake, met Judy Garland en Barbra Streisand als eerdere leading women. Bovendien worstelt het personage Ally net als zij met de keuze tussen ‘authentiek’ kunstenaarschap en een hol stardom.

Het maakte er Gaga’s verschijning niet minder diffuus op. Wou ze nu echt zijn of het ‘echte’ zelf doorprikken? Of was ook dat een tweedeling die vervloeide en waarvan ze zowel reliek als voorbode vormde? Of school er trauma aan de basis van die stelselmatige herhalingen - persoonlijk en onpersoonlijk tegelijk?

Wat zich namelijk uitkristalliseerde, was hoe haar symptomen overeenkomen met wat men in de psychoanalyse psychotische symptomen noemt. Kortweg blijft bij een psychotische structuur het lichaam deels oneigen, net als de taal. Er vindt geen symbiose tussen beide plaats. Om de eigennaam en het lichaam toch te verbinden, kan het bijvoorbeeld helpen om de naam te tatoeëren. Of dit de reden was, valt niet te zeggen, maar Stefani Germanotta liet alvast op haar onderarm ‘GAGA’ inkten.

'Could you pull me out of this alive?' vangt CHROMATICA gillend aan.

Slaagt een psychoticus er niet in deze te verbinden en een zelfbeeld te begrenzen, raakt hij of zij ‘verstrikt in de pose, opgesloten in zijn maniërisme. Hij wordt niet meer, hij is zijn personage dat zich elders ophoudt, veeleer in een nergens, wachtend, zonder dat er iets gebeurt,’ aldus Joris De Bisschop in Psychoanalytische perspectieven (2009). Het lijkt wel zo’n personage te zijn dat Lady Gaga opvoerde in haar Enigma-show (2019). Tijdens het openingsnummer bungelde ze minutenlang boven het publiek, met morbide staar, alsof er niets meer over was dan haar imago en zij er zelf was uit verdreven; een verstard lichaam, buiten elke orde, afgesloten als een dichtgeplooide spiegel.

Tijdens deze show tweette Gaga dat ze ‘zwanger’ was van een nieuw album. Dit zou uiteindelijk CHROMATICA worden. Wat de interesse van de fans vooral had gewekt, was het gerucht dat ze na jaren nog eens onvervalste Lady Gaga-nummers zou uitbrengen. Ze zou terugkeren.

CHROMATICA

'Could you pull me out of this alive?' vangt CHROMATICA gillend aan, 'where’s my body, I’m stuck in my mind. I’m tired of screaming at the top of my lungs, I’m in the hole, I’m falling down,' waarna de beats losbarsten en de glitters je in de oren stromen. Na Alice volgen de ‘bangers’ elkaar op: 'Stupid Love', 'Rain On Me', 'Free Woman'. Ze klinken als nineties hits, zij het met de mechanische beat en diepe bass van house.

'Fun Tonight' leidt ons naar hart van het album, een resem mierzoete melodieën, zo opzwepend dat je pas na enkele keren luisteren hoort dat Gaga haar wanhoop bezingt, haar verslaving, zelfhaat, dissociatie en eenzaamheid. 'Turnin' up emotional faders/ Keep repeating self-hating phrases/ I have heard enough of these voices/Almost like I have no choice/ This is biological stasis/ My mood's shifting to manic places/Wish I laughed and kept the good friendships/Watch life, here I go again,' klinkt het in '911'. In dit nummer bezingt ze het medicijn dat haar psychotisch wanen in nood onderdrukt. Maar meer dan onderdrukken kan ze niet. Van dergelijke impasses is het album doordrongen. 'The scars on my mind are on replay', luidt het in Replay, een funky nummer dat eindigt in een even extatisch als ontspoord 'Does it matter/Does it matter/Damage is done'.

Is Lady Gaga nu een voorbode of een zelfbewuste reliek?

Aan het eind van 'Plastic Doll' fluistert Gaga nauwelijks hoorbaar 'album after album, album after album'. Het klinkt alsof ze buiten de muren van de studio haar repetitief lot beklaagt. Haar stem klinkt uitgeput, verstopt onder het ruis van talloze andere, bonkende geluidslagen. Je moet het nummer grijs draaien om het te kunnen horen.

CHROMATICA eindigt met 'Babylon'. Gaga klinkt strijdvaardig, het achtergrondkoor jubelt. Het nummer lijkt vooral aan te sturen op een uitweg uit de implosie waar we vijftig minuten lang getuige van waren. Alleen is de melodie zo expliciet gestolen van Vogue van Madonna dat het niet anders dan een statement kan zijn om oude wijn in oude vaten te serveren. 'Battle for your life, Babylon', verklaart Lady Gaga, onversaagd. Het lijkt 1990.

Is Lady Gaga nu een voorbode of een zelfbewuste reliek? De tijd lijkt het tweede uit te wijzen. Niet alleen de muziek is nostalgisch, ook de merchandising. CHROMATICA is haar eerste album dat te koop is op een good old cassette - alsof ook zij Fisher heeft gelezen. Dat we niet eenduidig met een reliek te maken hebben merk je eigenlijk alleen maar aan de lengte van de nummers. Slechts enkele overschrijden de grens van drie minuten. Bovendien vangt nagenoeg elk refrein aan binnen de eerste dertig seconden – het keurslijf voor muziek die niet wil verdwijnen op streamingservices.

In plaats van te choqueren vindt ze het nu tijd om ‘zorg te dragen’.

‘I wanted the sound to be familiar, I wanted CHROMATICA to sound like you’ve heard it before,’ zei ze. Van eenzelfde hang naar herkenbaarheid getuigde haar hele nieuwe mythologie. Earth is cancelled waait ons dagelijks om de oren en dance through the pain klinkt verdacht veel als Just dance, it’s gonna be okay.

Maar valt er dan niets in te brengen tegen de voorspelbare conclusie dat Lady Gaga een geldwolf is, een American Dreamer, gevangen in een masturbatoire cultuur en haar eigen psychische structuur? Jawel. In plaats van zelfwording - zelfkastijding in haar geval - had ze het in interviews voor het eerst over ‘radical acceptance’. Ze wil het heden niet meer verloochenen, noch zichzelf. Ze wil geen oude fouten meer maken. In plaats van te choqueren vindt ze het nu tijd om ‘zorg te dragen’.

Sinds CHROMATICA werd uitgebracht, spendeerde ze opvallend meer tijd aan het het bestieren van de COVID-19 pandemie en raciaal onrecht dan aan haar promo. Zoekt ze in tijden van apocalyptische stormen, het massale imploderen van de biodiversiteit en het opflakkeren van reactionaire politiek, grond om de uitzichtloze impasses te verlaten? Daar lijkt het op. Dat is alvast onze hoop en onze twijfel.