Zo oud als het nieuws

Het Duitse collectief Rimini Protokoll maakt sinds 2000 theater met diepe ankers in de realiteit en gooit daarmee hoge ogen in Europa en daarbuiten. Tijdens het Playground-festival in Leuven brachten twee van de kernleden, Helgard Haug en Daniel Wetzel, de Belgische première van Breaking News: met een hoop parallelle journaals en een aantal echte tv-reporters, onder wie Stefan Blommaert. Op zich nieuwswaardig, of niet?

De documentaire trend lijkt een van de belangrijkste evoluties in de kunstgeschiedenis van de afgelopen decennia. In het theater was rauw, documentair materiaal natuurlijk nooit ver weg, maar nu komt het in meerdere vormen opnieuw krachtiger op de voorgrond. Op het podium van Breaking News creëren tal van kabels en zo'n vijfentwintigtal monitoren meteen een werkelijkheidseffect. Chaos op scène is als theatraal middel altijd erg effectief om een soort van 'liveness' op te roepen, maar hier is meer aan de hand: de kabels maken het mogelijk om zo rechtstreeks mogelijk nieuwsbeelden van over de hele wereld via verschillende satellietzenders aan het publiek te tonen. Links van de scène verschijnen beelden uit Zuid-Amerika, meer naar rechts zien we Europese nieuwsbeelden (geselecteerd uit het Duitse, het IJslandse en het Belgische journaal), daarnaast passeert actualiteit uit het Midden-Oosten en Zuidoost-Azië, en uiterst rechts krijgen we nieuws uit Rusland en de VS. De hele wereld lijkt present.

Alsof dat nog niet genoeg is, staan er ook enkele verslaggevers en tolken klaar om de beelden meteen van commentaar te voorzien. Breaking News lijkt wel een soort re-enactment van de verschillende nieuwsuitzendingen, maar tegelijk ook een digitale heruitgave van een oude variant van documentair theater: de 'living newspaper'. Die vorm gebruikte onder meer Piscator in de jaren 1930, maar eerder ook regisseurs uit de Sovjet-Unie en later enkele Angelsaksische makers om nieuws op het theater duidelijk te kaderen. Documentair theater is vaak erg didactisch (zo giet Ruanda Revisited, de recente voorstelling van de Duitse theatermaker Hans-Werner Kroesinger, de Rwandese genocide met behulp van krijtjes en illustraties af en toe in een soort lesvorm), dient ter archivering of levert politiek-ideologische kritiek. Bij Rimini Protokoll is er van een 'les' op het eerste gezicht geen sprake. Maar een voorstelling als Breaking News, die zo direct verwijst naar de actualiteit, moet toch iets zeggen over de journalistieke wereld van vandaag?

UIT GOEDE BRON

Kenmerkend voor Rimini Protokoll is dat het nooit werkt met professionele acteurs. Wel met 'experten', in dit geval mensen met professionele ervaring in de journalistiek. Naast tolken zien we een media-expert die een boek schreef over de Tagesschau, een cutter die voor de ZDF werkt, de vroegere Afrika-reporter van de ARD, een IJslandse journalist en niet te vergeten onze eigenste VRT-verslaggever Stefan Blommaert. Stuk voor stuk mensen die weten hoe ze 'breaking news' moeten brengen. Het concept is prikkelend, de voorstelling bevatook interessante ideeën. Zo worden flarden uit De Perzen van Aeschylos verweven met actuele (oorlogs)verslaggeving. Stefan Blommaert leest verschillende fragmenten uit het stuk voor, vanachter een katheder en op de hem kenmerkende reporterstoon. Door de inzet van dergelijke theatrale middelen wordt de authenticiteit nog benadrukt, en tegelijk in vraag gesteld. Het invoegen van De Perzen is om een aantal redenen een goede vondst: het is een van de eerste documentaire stukken, waarin een bode op bewogen wijze verslag uitbrengt van de nederlaag van de Perzische vloot. Het koor becommentarieert telkens de nieuwsverslagen van de bode, en reflecteert erover. De beelden die de bode oproept, klinken soms sensationeel en passen goed bij de televisiebeelden die we te zien krijgen. De performers op scène kun je zien als koorleden: nadat Stefan Blommaert een passage uit De Perzen heeft gelezen, vraagt hij zelfs expliciet aan de Koerdisch-Arabische tolk om te repliceren ('Can you do the choir?'), op beelden van Al Jazeera.

Die avond in Leuven zien we een lange toespraak van Chavez op tv. De expert voor het Zuid-Amerikaanse nieuws geeft duiding bij de speech en heeft het op zeker moment over 'The Chavez Comedy'. Aeschylos koos voor de tragedievorm, maar de inhoud verschilt niet zo veel. Hebben zowel De Perzen als de tv-uitzending waarin Chavez erg monotoon in beeld gebracht wordt, niet erg veel weg van propaganda? De Perzen is een van de eerste interculturele stukken en gaat over de 'ander', maar ook over de onmogelijkheid om die volledig te portretteren. Over de specificiteit van de oorlog, maar ook over de tijdloosheid of universaliteit ervan. In Breaking News suggereert het overzicht van nieuwsbeelden van over de hele wereld dat media-impact vaak opvallend gelijk is: het eigen volk komt in de verf te staan, vaak door te berichten over de nederlagen van een 'ander'. In het ophefmakende boek Het zijn net mensen schrijft Joris Luyendijk dat je het aantal doden in de media moet delen door het aantal kilometers van Hilversum. Wanneer IJslanders bij een ramp betrokken zijn, wordt die ramp veel sneller 'breaking news', getuigt ook de IJslandse reporter. Al lijken de perspectieven die we te zien krijgen erg verschillend, de grens tussen nieuws en propaganda, geschiedenis en mythe blijkt altijd klein. Net zoals in De Perzen enkele keren gewezen wordt op het feit dat het nieuws afkomstig is van een 'ooggetuige', en niet 'uit vreemde bron', legt Blommaert uit dat er vandaag een enorme druk bestaat om zoveel mogelijk live-verslaggeving in het nieuws te voegen, waarbij de 'reporter ter plaatse' duidelijk in beeld komt. Het nieuws, ook dat over 'de ander', moet zoveel mogelijk 'ons nieuws' worden. Zelfs in een geglobaliseerde samenleving hebben we zeker geen bredere kijk. Vreemd dat een fictioneel element als De Perzen in deze documentaire voorstelling nog het meest aan het denken zet.

DE ROL VAN JE LEVEN

In totaal staan er in Break__ing News tien mensen op scène die zo weinig mogelijk lijken te spelen. Naast een reeks — in documentair theater obligate — monologen zijn er gelukkig af en toe ook korte, boeiende discussies tussen vaklui. De specialisten stamelen en hun Engels is erg gebrekkig, hun lichaamstaal onbeholpen. Zijn deze mensen daarom 'echter' dan de doorsnee acteur, of dan hun eigen ge-edite verschijning op tv? In reality- en talkshows of documentaire voorstellingen wordt men, niet zelden in crisissituaties, meestal gereduceerd tot één aspect: men is vaak ofwel slachtoffer ofwel schuldige. 'Echte' autoriteit wordt 'echte' mensen vaak ontzegd. Zo ook (zelfs) deze experten. Ze geven enkele anekdotes mee en bieden ons even een blik achter de schermen, maar ze kunnen hun expertise nooit ten volle gebruiken. Dienen zij enkel als tekens om de werkelijkheid binnen te halen?

De structuur van deze voorstelling morrelt, het tempo ligt tergend laag, anekdotes doen het geheel vaak stokken. Maar de realiteit is ook niet altijd even opwindend of goed geregisseerd: dat geeft dit soort documentair theater treffend weer. Doorsneebeoordelingen zijn bij Rimini Protokoll immers irrelevant. Over de présence van deze 'experts' valt niks te zeggen, wel over hun functie in de dramaturgie. Terwijl het in de meeste voorstellingen met niet-professionele spelers gaat om het verlenen van een stem aan wie er geen heeft, gaat het hier natuurlijk om mensen wiens stem we al vaak genoeg horen. En wanneer zij in de context van het theater opduiken, wordt er van hen dus graag iets meer verwacht.

DAGELIJKS SHOW-SPEL

Dat het nieuws op zich niet altijd veel met realiteit van doen heeft, wordt in Breaking News meermaals geïllustreerd. Het mediagebeuren lijkt vaak meer op een competitief spel, of op een soort van ritueel, ter verstrooiing. In een mediakritisch essay in De Standaard van 5 december verwijst Arnon Grunberg naar Hegel, die het lezen van het gebed en de krant gelijkstelt omdat beide dezelfde sensaties oproepen. Dat we niet doorhebben dat het steeds om hetzelfde effect gaat, komt omdat we lijden aan grote vergeetachtigheid. Zullen onze levens na het bekijken van bepaalde beelden drastisch veranderen of gewoon dezelfde blijven, vraagt men zich in de voorstelling meerdere keren ironisch af_._ Wat is 'breaking news', behalve een manier om meer 'drama' in het nieuws te krijgen? 'More breaking news is less journalism', hoor je.

Dat de media informatiespektakels opleveren, werd echter in een boek als The Gulf War Did Not Take Place van Baudrillard al uitvoerig aangetoond, en is oud nieuws. De experten op scène stellen alles in het werk (ze brengen zelfs een dansje) om duidelijk te maken dat het entertainmentgehalte van de media wel erg hoog ligt, maar de eigen parodiërende nieuwsshow van Rimini Protokoll weegt daardoor zelf wel erg licht. De representatie en selectie van het nieuws, dat zelf al een representatie en selectie is van een of andere werkelijkheid, worden niet echt in vraag gesteld. Breaking News is te veel een format waarin nieuwsexperten ingepast worden, zonder dat de journalistiek in haar blootje komt te staan. Het was interessanter geweest als vrijplaats, waarin de experten uit hun dagelijkse format braken. Deze voorstelling wou natuurlijk niet zozeer mediakritisch zijn en misschien moet dit soort theater niet altijd evenveel willen beleren. Indien de media echter niet zozeer vensters zijn, maar vooral podia om een werkelijkheid op te creëren, dan konden we op dit podium meer zijn uitgedaagd.

Op theater is er immers ruimte voor extra's, voor het niet-alledaagse, voor destabilisering en controleverlies. Voor verhalen die tegen de grote media stories geplaatst kunnen worden. Voor verbeelding. En voor meer onderzoek. Om bij een bron te komen, moet je tegen de stroom in zwemmen. Hier lijkt Rimini Protokoll mee te drijven op de golven van entertainment. Beweren dat het informatieniveau van de Tagesschau gelijk is aan dat van een Mickey Mouse-strip, en vervolgens grappen dat het weerbericht het dan toch iets beter doet: in een show kom je daar makkelijk mee weg. Documentair theater wordt veel vergeven, maar werkt het beste als de complexe relatie tot de werkelijkheid niet uit de weg wordt gegaan. We zouden niet in staat mogen zijn om er met weinig betrokkenheid naar te kijken. Anders dan bij 'breaking news', waar tekens enkel tot doel hebben te verwijzen naar een brok 'werkelijkheid', moet die werkelijkheid op het theater immers steeds opnieuw worden gemaakt.