Zich zwijgen

'En als we in plaats van hen te leren spreken eens zouden leren om zelf te zwijgen? Als we ons aan de kant van de delinquenten, van de gekken, van de scholieren scharen dan worden de justitie, de school, het asiel grotesk; wel als we ons aan de kant van de stommen zetten dan wordt de taal grotesk.'

Fernand Deligny (1945, Graine de crapule)

Alsmaar minder kan ik verstaan waarom wij zo veel praten. We lijken altijd en overal over alles en nog wat te willen spreken: in winkels en cafés, terwijl we eten, voor we inslapen, in de auto, in de trein, bij vrienden of bij vreemden, tegen onze kinderen, tegen onze ouders. We vertellen grappen, we vertellen wat we zagen op de televisie: hele series en films worden verteld. We hebben het over het weer en over onze ziektes en kwalen. We voeren telefoongesprekken, we discussiëren in lezingen, voordrachten en conferenties, we ratelen en we tateren onophoudelijk, in dialecten, in onze moedertaal, in vreemde talen, in gebarentaal, in geschreven taal; de digitale middelen hebben daar enkel een schep bovenop gedaan: we skypen en we bloggen nu ook nog. We spreken om te hebben, om te houden, om te krijgen, om te kunnen verkopen, om te verleiden en te behagen, om bemind te worden, om verkozen te worden, om te overtuigen: verkoperspraat en salestalk. Het spreekwoord ‘spreken is zilver, zwijgen is goud’ heeft het verkeerd: spreken is de meest banale zoektocht naar het goud. We schreeuwen onze angsten uit en betuigen onze liefde, we weeklagen en we treiteren, we schelden en we slijmen, we jammeren en we zingen. We lallen en argumenteren, we fluisteren en we krijsen, we vloeken en we smeken, we babbelen en we kwebbelen, we kouten en we kletsen en leuteren opdat de bakkersvrouw, de dienster in het restaurant, de buschauffeur of de politieman of de studentin ons sympathiek zouden vinden, of opdat zij medelijden of mededogen zouden hebben. We schelden en we zeuren, zonder dat we enige illusie hebben dat onze woorden zouden aankomen of enig effect zouden hebben. We zingen en we stotteren, we roepen en we tieren, we steken redevoeringen af, we debiteren, we proclameren en we lispelen verontschuldigingen. We haten onze eigen stem, maar we blijven tateren en tetteren om de leegte van de stilte in ons hoofd te vullen.

Ik hou van het Franse werkwoord se taire: ‘zich zwijgen’, zoveel juister dan ons ‘zwijgen’ of het Engelse ‘to shut up’, en ik hou net zo van het Franse werkwoord se promener, of se balader: ‘zich wandelen’. ‘Zich wandelen’ is niet wandelen voor de sport, voor de prestatie, voor de gezondheid. ‘Zich wandelen’ is niet wandelen om ter verst of om ter hoogst, ‘zich wandelen’ is niet wandelen om de hond uit te laten. ‘Se balader’ is een synoniem voor ‘balader sa peine’, zijn eigen (nood)lot wandelen, zijn eigen straf wandelen: ronddolen en dwalen in zichzelf en in de wereld. Het doet er niet toe of we altijd opnieuw dezelfde weg wandelen of dat we rondstruinen op plaatsen waar we nooit eerder kwamen, in beide omstandigheden is het mogelijk om te dolen. Wie zich wandelt, spreekt niet; hij of zij zwijgt zich. Se balader en se taire zijn wederkerige of, beter nog reflexieve werkwoorden: ‘werkwoorden die je terugkeren naar jezelf’, werkwoorden die ons weerspiegelen in onszelf. Sporten verhoudt zich tot ‘zich wandelen’ zoals spreken zich verhoudt tot ‘zich zwijgen’.

Men is ongetwijfeld meer verbonden in het zwijgen dan in het spreken. Het zwijgen is wat we gemeen hebben. Zwijgen is publiek spreken

‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen’, zei Ludwig Wittgenstein. Ik kan daarbij alleen maar de vraag stellen waar we wél over zouden kunnen spreken, waarover we niet zouden moeten zwijgen. Als iemand zwijgt, wil dat niet zeggen dat hij boos zou zijn, of kwaadaardig of hoogmoedig, of verdrietig of chagrijnig. Sommige vrienden of oude koppels kunnen zwijgen: zonder scrupules, zonder bijgedachten kunnen ze naast elkaar zitten en kijken naar het verkeer, of naar een paar kippen die scharrelen in het stof, dingen die niet interessant of uitzonderlijk zijn en die ze al heel dikwijls gezien moeten hebben. Vuur lijkt de capaciteit te bezitten om ons te doen zwijgen; bij het open vuur overkomt het ons blijkbaar wat vaker dat we zwijgen. Sommigen kunnen de liefde bedrijven zonder te spreken. Sommigen kunnen zwijgend werken, naast elkaar, zonder te spreken, sommigen kunnen samen wandelen, zonder te spreken. Men is ongetwijfeld meer verbonden in het zwijgen dan in het spreken. Het zwijgen is wat we gemeen hebben. Zwijgen is publiek spreken. Zwijgen om te zijn.

En neen, ik bedoel niet dat we zouden moeten zwijgen om beter te kunnen mediteren of transcenderen. Ik heb het niet over stilte en ik ben niet op zoek naar stilte: stilte is de afwezigheid van geluid, niet de afwezigheid van taal of spreken. Ik herinner me dat ik ooit in een treincoupé vol doofstommen zat, het was er muisstil, maar de ruimte van de treinwagon was vol van hun geluidloze getater. Zwijgen is de niet-taal van de ruimte, van de pure ruimte, van gebouwen die tot niets dienen: lege structuren, met daken, wanden, vloeren, kolommen, ruïnes, gebouwen die alleen maar ruimte zijn, maar ook open plekken in een bos, paden waar niets echt gedaan wordt, waar mensen doorheen lopen, zich wandelen, niet spreken, zich zwijgen, permanent, waar mensen elkaar soms aanraken, soms tegen elkaar aanschurken, maar niet spreken.

Die ruimte, die niet geprivatiseerd wordt, is de ware publieke ruimte. Als we echt publieke ruimte willen, zullen we moeten plaats maken, in de beide betekenissen van het woord: plaats en ruimte, enerzijds vrijplaats en vrije ruimte maken, en anderzijds plaats ruimen en niet langer plaats innemen, niet langer plaats bezetten of innemen, ook en vooral niet met onze woordenstroom. We zullen zwijgend in de ruimte moeten zijn om plaats te maken. Om plaats te laten zullen we moeten zwijgen. De ruimte die vrij is van het getater van individuen, de ruimte die niet ingenomen is, die niet geprivatiseerd is door gepalaver, is publieke ruimte. Zwijgen is publiek spreken. Niet alleen omdat we door niet te spreken, ruimte vrij laten, maar vooral omdat we door niet te spreken een ontvankelijke ruimte creëren, en meer nog omdat we door zwijgend in de ruimte te zijn het diepe verlangen naar contact dat tussen ons zindert, kunnen gewaar worden en koesteren.

De meest existentiële momenten van ons leven spelen zich af in de publieke ruimte, op die plaatsen waar we komen in momenten van verwarring, van angst en van schaamte. Daar waren mensen voor ons en er zullen er na ons komen. Zij die er eerder waren lieten er sporen na. Enkel en alleen door naar die plaatsen te gaan. Zij maakten, ongewild en zonder na te denken, een pad. Zij zochten een hek, een muur, een haag, een boomkruin, die hen, voor een ogenblik, de illusie van beschutting kon bieden. Hun sporen en die van ons zijn identiek, de sporen maken het ons mogelijk om naar die plekken te gaan. Ze geven ons een schouderklop en maken de ruimte ontvankelijk; we beseffen hoe identiek wij die ruimtes wel begrepen hebben. En geen kreet, geen woord, geen zin leidt ons van dat besef van gemeenschappelijkheid weg.

De taal scheidt ons, maar via de ruimte kunnen we zonder ruis met elkaar zwijgen

We vergeten ons hele leven lang niet hoe we als kind op de dag van de familiefeesten onder de tafel kropen, binnen de beschermende balkvormige ruimte die gevormd werd door het diep doorhangende tafellaken. Dat soort ervaringen hebben kinderen over heel de wereld, overal ter wereld zijn ze muisstil, vlakbij de volwassenen, die schranzen en zwelgen en gore grappen vertellen. Het kind onder de tafel laat niet van zich horen, het zwijgt en bouwt een gemeen begrip op dat het levenslang niet zal kwijtspelen. Het kind van toen zal zich vijftig jaar later misschien niet meer die ene specifieke ruimte herinneren, maar wel de abstracte kwaliteiten van die ruimte. Die zal het verinnerlijkt hebben en op ogenblikken van nood, momenten dat het lijf de maatschappelijke normen moet overtreden, zal het soortgelijke plekken opzoeken. Die verinnerlijkte kennis, dat her-kennen van die ruimtes delen we met anderen, niet alleen mensen van onze eigen cultuur, maar met mensen wereldwijd.

De ruimtelijke wijsheid die we verinnerlijkt hebben is niet cultuurgebonden maar universeel: de taal scheidt ons, maar via de ruimte kunnen we zonder ruis met elkaar zwijgen. Het graf is dé ruimte die we gemeen hebben: de ruimte van het zwijgen. Laat ons zwijgen als het graf: être muet comme la tombe. In een consumentenwereld van gekakel van opbieden en afdwingen is zwijgen, ook al is het niet zo bedoeld, een daad van verzet, verzet tegen de organisatie van de wereld van de consumenten zoals wij die kennen. Maar tegelijkertijd is zwijgen de acceptatie van een zinloze condition humaine. Hoe ridicuul is het om op te roepen om te zwijgen: als je wil zwijgen moet je zwijgen. Als we nu eens eindelijk konden zwijgen. Ik denk niet dat psychoanalytici gelijk hadden toen ze stelden dat we slechts mens worden door de taal, maar mochten ze toch gelijk hebben, dan verkies ik, in plaats van het door tateren tot mens geworden beest, het dierlijke van het zwijgen: zwijgen om te zijn.

Wim Cuyvers is forestier, architect en publicist.