Rundskop: noir en western op zijn Vlaams

Voor zijn ambitieuze debuut liet regisseur Michaël R. Roskam zich inspireren door twee bij uitstek Amerikaanse genres: de western en de film noir. Het resultaat: Rundskop. Vlaamse boerenfilm meets grofgebekte Amerikaanse gangsters. Roskam, een Humphrey Bogart in ’t diepst van zijn gedachten, stopt zijn bewondering voor de bad guys uit westerns niet onder stoelen of banken.

VLAAMSE NOIR

In Rundskop wordt vetmester Jacky Vanmarsenille (Matthias Schoenaerts) door een malafide veearts gevraagd om een deal te sluiten met een beruchte West-Vlaamse vleesboer. Maar de moord op een politieagent en een onverwachte confrontatie met een geheim uit zijn verleden zetten een reeks gebeurtenissen in gang met verregaande gevolgen.

De film opent als een klassieke gangsterfilm. We zien een tranche de vie uit het leven van vetmester Jacky. Maar dan wordt die geconfronteerd met Diederik, een oude vriend, en wordt hij twintig jaar teruggeslingerd in de tijd. Het verhaal wordt plots onderbroken, want bij het hoofdpersonage komt een persoonlijke tragedie bovendrijven die prioriteit krijgt op het misdaadelement. Die persoonlijke tragedie van Jacky Vanmarsenille doet sterk denken aan de structuur van de klassieke film noir. Daarin is meestal een gedoemde relatie te zien tegen de achtergrond van een criminele en corrupte setting (in dit geval is dat de Belgische hormonenmaffia). De hoofdpersonages in een film noir zijn vaak op de vlucht voor een tragische gebeurtenis uit zijn verleden (zoals Hank Quinlan in Orson Welles’ Touch of Evil). Dat trauma wordt een obsessie. Ook Jacky Vanmarsenille probeert zijn verleden te ontlopen, maar dat lukt niet. Hij is door zijn traumatische ervaring obsessief bezig met zijn lichaam, dat hij oppompt met hormonen. Welk geheim hij precies meedraagt, zullen we niet verklappen, maar het noodlot slaat ongenadig hard toe.

Ook stilistisch is Rundskop schatplichtig aan de film noir. Roskam en director of photography Nicolas Karakatsanis lieten zich inspireren door het clair-obscur van dat genre. Rundskop toont net als de film noir zwakverlichte interieurs waar het daglicht niet door de gordijnen of jaloezieën heen kan dringen. We krijgen contouren tegen tegenlicht te zien: het opgepompte naakte lichaam van Jacky die staat te schaduwboksen. Die visuele stijl draagt bij tot de beklemmende sfeer van de film.

HET TOEVAL IN HET KORT EN IN HET LANG

De wereld van de film noir lijkt vaak een nachtmerrie, vol merkwaardige synchroniciteit en toevallige ontmoetingen. Die zetten een reeks van gebeurtenissen in gang die de ongelukkige hoofdpersonen meeslepen naar een tragisch einde. Zo ook in Rundskop, die je ook daarom als een Vlaamse neo noir kunt zien. Geluk en ongeluk, het lot, causaliteit en toeval zijn thema’s die Roskam al langer interesseren. Hij verkende deze thema’s, die hij ook in Rundskop aansnijdt, al in zijn kortfilms. In die zin is Rundskop een mooie synthese van zijn jonge oeuvre.

Zijn kortfilm Carlo draaide helemaal om het noodlot: door een jammerlijk toeval valt de jonge Limburger Carlo, die in een slachthuis werkt, in de handen van Waalse criminelen. Aan het einde van de film wordt hij koelbloedig afgemaakt zoals de beesten uit het slachthuis. Ook in Rundskop heeft het toeval grote gevolgen. In beide films zijn toevalligheden met elkaar verbonden als een onbreekbare ketting, die leidt naar het onontkoombare einde. Het is een deterministisch systeem waarin de psyche, het lot en het maatschappelijk systeem alle hoop en goede intenties van de hoofdpersoon tenietdoen.

In Carlo leidt een stom toeval tot Carlo’s ondergang. In Rundskop speelt naast het toeval en het ongeluk ook een vrouw een sleutelrol. Zij is een voorbeeld van de iconische femme fatale uit de traditionele film noir, en ze zorgt mee voor de neergang van de antiheld.

Personages in film noir worden vaak voortgestuwd door seksueel verlangen. Dat verlangen smaakt erg wrang in deze film. Het is namelijk niet het seksuele verlangen, maar het kinderlijke opkijken naar de onbereikbare vrouw waardoor de bal van het noodlot aan het rollen gaat. De jonge Jacky voelt zich aangetrokken tot de mooie Luikse Lucia, maar de jongetjes zullen moeten ‘wachten tot ze kunnen schieten’. Of het nu is omdat hij te jong is, omdat haar broer een obstakel vormt of omdat ze wordt meegesleurd door een vrouwenversierder in de discotheek, Lucia is altijd net buiten Jacky’s bereik. Hij zal eeuwig blijven wachten op zijn fatale dame.

Rundskop hanteert gretig de conventies van de film noir, maar geeft die klassieke stijlelementen soms ook een nieuwe invulling. Neem de voice-over. Zowel Rundskop als Carlo beginnen met zo’n voice-over, ingesproken door de regisseur zelf. In de klassieke film noir onthult de offscreen vertelstem, in eerste persoon, de binnenwereld van het hoofdpersonage. Maar Roskam gebruikt de voice-over om als alwetende verteller algemene, tragische waarheden te verkondigen. Zo begint hij Rundskop met een profetische uitspraak die het drama van de hoofdpersoon samenvat: ‘Soms gebeuren er in een mensenleven dingen waar iedereen stil van wordt, zo stil dat niemand er nog over durft te praten. Tegen niemand. Zelfs niet tegen zichzelf. Omdat alles is blijven hangen. Daar diep in de velden, onder de bomen en de blaren, voor jaren en jaren. Maar in één keer is het allemaal terug.’

VLAAMSE WESTERN

Rundskop is een inktzwarte en loodzware film. Toch wordt er één sprankeltje hoop gelaten en dat ligt in de vriendschap tussen Jacky en Diederik. Diederik voelt zich schuldig omdat hij in het verleden laf was en zijn beste vriend verraadde. Daarom blijft hij Jacky aan het einde van de film wel trouw, terwijl het noodlot zich ontspint.

Vriendschap en loyaliteit tussen kameraden is het onderwerp van vele westerns, een genre dat Roskam zelf aanhaalt als inspiratiebron. Zo gaat Sam Peckinpahs klassieker The Wild Bunch over een groep outlaws die gebonden zijn door een code van eer en vriendschap. Pike, de leider van de bende zegt: ‘When you side with a man, you stay with him and if you can’t do that, you’re like some animal, you’re finished’. Het is een repliek die ook in Rundskop had gepast. Want net door de ontrouw en lafheid van zijn vriend, veranderde Jacky in een beest. Zowel zijn lichaam als zijn daden zijn beestachtig. Het zijn de herwonnen vriendschap met Diederik en zijn liefde voor Lucia die Jacky weer een beetje menselijkheid geven.

De beroemdste scènes uit The Wild Bunch zijn de extreem gewelddadige begin- en eindscène: minutenlange balletten in slow motion van rondvliegende kogels, doorzeefde lichamen en bloed, veel bloed. Het einde van Rundskop kan daarmee vergeleken worden. De western shoot out (vaak in de weidse prairie) krijgt hier een donkere en claustrofobische variant.

In de vroege western werd goed heel duidelijk afgezet tegen kwaad: de heroïsche en deugdzame cowboys versus de slechte, wilde indianen. Maar vanaf de jaren 1950 werd de moraal ambigu en in de jaren zestig was er de revisionistische western, waarin goed en kwaad niet meer zo mooi zijn afgelijnd. De ironische titel van The Good, The Bad and The Ugly is daar een goed voorbeeld van. De ‘goeie’ is in die film even slecht als de ‘slechte’. Net als de revisionistische westerns geeft Rundskop een grimmig commentaar op geweld. Is het personage van Jacky Vanmarsenille schuldig of niet? Daar is niet zomaar een eenduidig antwoord op te geven. Zijn daden zijn vreselijk, maar zijn verleden zorgt voor verzachtende omstandigheden.

ONVLAAMSE AMBITIES

Grote thema’s als toeval, ongeluk, vriendschap en loyaliteit. Een ambitieuze esthetiek, met beelden die minutieus opgebouwd zijn en verwijzen naar beroemde voorbeelden uit de filmgeschiedenis. Het is duidelijk: Michaël R. Roskam plaatst zijn film, die inhoudelijk erg Vlaamse thema’s aansnijdt, vormelijk buiten de Vlaamse traditie. De donkere en claustrofobische steegjes uit de film noir zijn vervangen door weidse, maar verraderlijk artificiële Limburgse velden die aan de open landschappen van de western doen denken. De wind die door de velden waait en de indrukwekkende wolkenformaties verwijzen dan weer naar de esthetiek van Terrence Malick. En de angstaanjagende slotscène in de trappenhal van Lucia’s appartement is overduidelijk schatplichtig aan Hitchcocks Vertigo.

In Rundskop durft Roskam te verwijzen naar de grote voorbeelden uit de Amerikaanse filmgeschiedenis. Hij gebruikt een aantal conventies van de film noir en de western om de thema’s aan te snijden die hem zelf boeien. En ook voor de compositie van zijn beelden refereert hij openlijk aan Hollywood. Op die manier daagt hij met Rundskop Belgische filmmakers uit om bij een volgende film minstens even ambitieus te zijn, zowel qua thematiek als esthetiek.

Jozefien Van Beek is freelancejournaliste voor De Morgen en ART.