'Ponyo'

Animatie zit meer dan ooit in de lift. Zowat alle generaties laten zich gretig betoveren door deze kunstvorm. Met een stijgend aantal 3D-films in de bioscopen oogt de toekomst van de animatie-industrie meer dan ooit driedimensionaal. Des te merkwaardiger is het dan ook dat Hayao Miyazaki, directeur en regisseur van de befaamde Studio Ghibli, die driedimensionale beeldenstorm moeiteloos doorstaat, precies door van authentieke 2D-animatie zijn handelsmerk te maken.

De films van Miyazaki boeken al jaren gigantische kassuccessen in Japan, maar ook in Europa wint zijn werk in sneltempo aan populariteit. Dat werk begint stilaan de vorm aan te nemen van een voldragen en succesrijk oeuvre met films als Howl's moving castle (2004) en het met de Gouden Beer en Oscar bekroonde Spirited away (2001). Met Ponyo on the cliff by the sea (2009) levert Studio Ghibli zijn laatste wapenfeit af en wederom geeft Miyazaki animatiegiganten als Pixar en Dreamworks het nakijken. Ponyo on the cliff by the sea is een 2D-animatiefilm die door een combinatie van traditioneel handwerk en vindingrijkheid moeiteloos boven de huidige 3D-_computeranimati_e weet uit te stijgen.

HEILZAAM WATER

In Ponyo on the cliff by the sea wil de kleine goudvis Ponyo ontsnappen aan de heerschappij van vader en tovenaar Fujimoto en dus kiest hij het ruime sop. Wanneer Ponyo het onderwaterrijk verlaat, wordt de invloed van de mens onmiddellijk zichtbaar. De fauna en flora in de veilige thuishaven moeten plaats ruimen voor een zwaar vervuilde zeebodem. Ponyo wordt door vissersnetten, even rijk aan afval als aan vis, opgehaald en komt in een glazen potje aan wal, in de handen van de vijfjarige kleuter Sosuke. Het jongetje bevrijdt haar en tussen de twee ontstaat een intense vriendschap. Om bij Sosuke te kunnen blijven gebruikt Ponyo de toverkracht van haar vader om zich te transformeren tot een meisje. Die daad is echter niet zonder gevaar: het gebruik van die magie zorgt ervoor dat het hele universum uit balans geraakt. De maan blijkt plots gevaarlijk dicht bij de aarde te staan en Ponyo's vader besluit een gigantische storm te ontketenen. Zo hoopt hij zijn dochter te vinden en de wereld van de ondergang te redden. Wat volgt is een wervelend avontuur waarin Sosuke en Ponyo een ultieme vriendschaptest ondergaan en mens en natuur op zoek moeten naar een nieuw evenwicht.

Hayao Miyazaki's negende langspeelfilm blinkt uit in eenvoud. Het verhaal, geïnspireerd op De__kleine zeemeermin, is voor kinderen zo toegankelijk mogelijk gemaakt en sluit nauw aan bij een kinderlijke, speelse logica waarin allerhande wonderlijke, bizarre of hartverwarmende personages de revue passeren. Achter dit magische universum dringen zich echter actuele thema's als ecologie, emancipatie, ouderenzorg en een snel veranderende samenleving aan de volwassen kijker op. De verstoring van het natuurlijke evenwicht veroorzaakt door de onverschilligheid waarmee afval in de zee geloosd wordt, brengt deze film nadrukkelijk in beeld. Daarnaast wordt de moeder van Sosuke geportretteerd als een onafhankelijke echtgenote die alleen voor de opvoeding moet instaan. Wanneer haar echtgenoot langdurig op zee verblijft, zorgt zij voor Sosuke en werkt zij overdag in een bejaardenhuis. Sosuke kan niet anders dan de vaderrol op zich nemen. Wanneer de moeder na de overstroming van het dorp niet terugkeert, kan Sosuke niet anders dan de zorg voor het huis en voor Ponyo op zich te nemen. Net als in onder andere Kiki's delivery service (1989) en Spirited Away (2001) wordt ook hier de veerkracht en overlevingszin van het kind onderstreept en de keuze om de veilige thuishaven te verlaten aangemoedigd. Wat Ponyo in het begin van de film doet, zal Sosuke op zijn beurt herhalen: zichzelf uitnodigen om op weg te gaan en andere omgevingen te trotseren.

Achter de eenvoud van een animatiefilm als Ponyo on the cliff by the sea gaat een ontzettende complexiteit schuil. 170.000 rijk gedetailleerde en handgetekende pagina's waren er nodig. Miyazaki en enkele honderden medewerkers met hem zweren bij een traditie die hoofdzakelijk bestaat uit pen en papier. Ponyo was een twee jaar durende sisyfusopdracht — het resultaat is een getekende animatiefilm die haast volledig zonder de computer tot stand is gekomen. De afwezigheid van digitale animatietechniek levert dan wel een minder organisch en plastisch resultaat op, de krachtige levendige tekenstijl met veel aandacht voor detail en kleur bewijzen opnieuw het indrukwekkende vakmanschap van Miyazaki. De manier waarop de aanstormende tornado het dorpje helemaal overspoelt en gelijktijdig Ponyo en Sosuke bij elkaar drijft, is werkelijk adembenemend. De ware kracht van deze makers ligt in een minutieuze pen die elke illustratie tot een schilderij maakt. Gedigitaliseerde frames blijken niet nodig te zijn om een overtuigende, kinderlijke fantasiewereld op te roepen. In die wereld staat water centraal: in Ponyo kolkt, stroomt en kabbelt het dan ook rijkelijk. De titel van de film verwijst ernaar en we krijgen oceanen, zeeën, dreigende golven, een aanstormende tornado en een allesvernielende overstroming. Miyazaki beklemtoont in dat verband de heilzame werking van het water, eerder dan zijn destructieve kracht. De tornado veegt het dorp van de landkaart, maar spoelt ook alles schoon en biedt de mogelijkheid opnieuw met een schone lei te beginnen. De storm gebiedt Ponyo en Sosuke op weg te gaan en, vooral, hun eigen weg te volgen.
De animus van 2D

2D-animatie mag dan wel het uithangbord van Studio Ghibli zijn, het is moeilijk optornen tegen het 3D-geweld van animatiestudio's zoals Pixar en Dreamworks en van films als Wall-E (2008), Bolt (2009), Monsters Vs. Aliens (2009), Ice age III (2009) of het langverwachte Up (2009). Digitale animatie is de laatste jaren niet meer van het scherm weg te branden en staat garant voor een ontspannend en vermakelijk bioscoopbezoek voor kind én gezin. Haarfijne en dynamische beelden, scherp in kleur en detail, versluieren de vaak moralistische verhaallijn met stereotiepe personages en cartooneske humor waarin goed en kwaad elkaar te lijf gaan. Actuele of beladen thema's zoals ecologie worden liever gemeden, met uitzondering van het recente Wall-E dat hier voorzichtig verandering in lijkt te willen brengen. Het grootste onderscheid tussen de blockbusters van Pixar en Dreamworks enerzijds en films als Ponyo anderzijds ligt in de relatie tussen vertelling en visualiteit. Studio Ghibli houdt vast aan een 2D-esthetiek, maar kiest tegelijk voor een volwaardig verhaal en sterke personages. Sosuke is een jongetje zoals iedereen zich een vijfjarige jongen kan voorstellen. Zijn moeder zet Sosuke elke dag aan school af om zich vervolgens te spoeden naar haar werk. Die alledaagse taferelen spelen zich af tegen een achtergrond die bevolkt wordt door merkwaardige figuren als een tovenaar, godin of zeecreaturen, maar nergens komt de alledaagsheid van dat universum in gevaar. Miyazaki schept een fantasiewereld die kinderen toelaat hun eigen visie te ontwikkelen, en doet dat zonder sprekende robotten en zonder als mens handelende en sprekende dieren. Animatiereuzen als Pixar en Dreamworks daarentegen brengen visueel verbluffende beelden, maar vergeten uit hun overdaad aan afgeborstelde beelden een verhaal te puren waarin de personages boven het stereotiepe uitstijgen. Het resultaat oogt mooi, maar blijft in wezen koud, artificieel en afstandelijk — het zijn plaatjes bij een te mager verhaal, terwijl bij Ponyo vertelling en beeld onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: het beeld zelf krijgt een verhalende kracht.

De grote Amerikaanse animatiestudio's kunnen al lang niet meer om Studio Ghibli heen. Meer nog: het werk van Miyzaki en de zijnen groeide uit tot een van hun grootste inspiratiebronnen. 'At Pixar, when we have a problem and we can't seem to solve it, we often take a laser disc of one of Miyazaki's films and look at a scene in our screening room for a shot of inspiration and it always works! We come away amazed and inspired', aldus John Lasseter, oprichten van Pixar en big boss van de Walt Disney Animation Studios.  Dat Disney in 1996 een overeenkomst tekende met het oog op de wereldwijde distributie van de films van Studio Ghibli, hoeft dan ook niet te verwonderen. Gelijkaardige samenwerkingen, onder andere met New World Pictures, die Nausicaä of the Valley of the Winds, Miyazaki's tweede film uit 1984, ernstig verminkt had, waren niet altijd van een leien dakje gelopen. Toen Disney bij de wereldwijde release van Princess Mononoke (1997) enkele aanpassingen wilde doorvoeren, stelde Studio Ghibli dan ook prompt en ondubbelzinnig zijn vetodoor een samoeraizwaard met de begeleidende boodschap "No cuts" op te sturen.

Met Ponyo was het opnieuw prijs. De film werd dit jaar door Disney in de Amerikaanse bioscopen uitgebracht, zij het in gedubde versie met een sterrencast bestaande uit onder meer Cate Blanchett en Matt Damon. De originele Japanse trailer en de filmsong van Ponyo on The Cliff By The Sea werden op een abominabele manier veramerikaniseerd, zogezegd om het jonge publiek te geven wat het wil. Niet alleen is die ingreep een gemiste kans om kennis te maken met een andere cultuur en een eigen manier van kijken en vertellen, Studio Ghibli verliest door deze samenwerking de mogelijkheid de personages tot leven te brengen door ze een ziel (animus) mee te geven — precies in dat aspect ligt immers de kracht van deze makers.

Miyazaki en zijn team bieden een meer dan waardig alternatief op het doorsnee familie-entertainment en zorgen ervoor dat de traditionele animatietechnieken blijven bestaan. Daarenboven blijken die technieken steeds nadrukkelijker en vaker op te duiken: de stop-motion-film Coraline (2009) van regisseur Henry Selick is een kleine parel waarin klassieke animatie en 3D technologie met elkaar convergeren, maar ook dichter bij huis toonde het alom geprezen Panique au village (2009) hoe authentiek handwerk een verdienstelijk antwoord kan bieden op de opmars van 3D-_animati_efilms.