Optimisme is het eerste verzet

Wat met de schijnbaar onmogelijk op te lossen problemen van deze tijd? Wat als een overheid structureel tekortschiet en cynische politici schijnbaar enkel met electoraal overleven bezig zijn? Hoe verzet je je in een onverzettelijk systeem? Hackers tonen ons de weg: optimistisch verzet is de toekomst.

Verzet kan eenvoudig zijn. Je klimt in een boom om een rooiing te voorkomen. Je staakt om de onderhandelingspositie voor je CAO te verbeteren. Je boycot een winkel tot die kinderarbeid uit de productielijn verbant. Maar wat als een probleem niet zo eenvoudig is? In het studieveld van sociopolitiek beleid spreekt men wel eens over ‘wicked problems’: onvolledig begrepen problemen, met tegenstrijdige verwachtingen, die zelfs vaak moeilijk te benoemen zijn. Drie voorbeelden:

We schrijven oktober 2009. Kopenhagen. Tienduizenden betogers van over de hele wereld stromen toe om hun bezorgdheid over het klimaat te uiten. Dankzij Snowden weten we echter dat deze klimaattop bij voorbaat verloren was. Uit de briefing voor de betrokken Amerikaanse diplomatieke diensten: ‘Leiders en onderhandelingsteams van over de hele wereld zullen ongetwijfeld verschillende intense lastminutevoorstellen doen qua aanpak. Tegelijk zullen ze zijdelingse conversaties onderhouden met hun tegenhangers, waarvan de details bijzonder interessant zijn voor onze beleidsmakers … Intelligentiediensten zullen ongetwijfeld een belangrijke rol spelen tijdens deze onderhandelingen om onze beleidsmakers zo goed mogelijk geïnformeerd te houden.’ Bijzonder intensief bespioneerde zowel de Britse geheime dienst (GCHQ) als de Amerikaanse NSA nagenoeg alle betrokkenen voor, tijdens en na de conferentie. De klimaattop werd een flop. De gevolgen laten zich nu reeds wereldwijd voelen.

In Antwerpen staan anno 2015 soldaten en politie op straat met volautomatische geweren voor scholen, gebedshuizen en een paar gezinswoningen in Deurne. Bewoners met Berberbloed worden door hun burgemeester als antiautoritair en weerbarstig bestempeld, net niet staatsgevaarlijk. Wie daartegen protesteerde, werd opgepakt, schijnbaar in scène gezet als een absurde persiflage op een politiestaat. Het past in de inherente contradictie tussen een seculiere staat met vrijheid van godsdienst en de letterlijke inhoud van religieuze doctrines, wat al leidde tot een verbod op hoofddoeken. Een maatregel die precies het omgekeerde van het beoogde doel schijnt te hebben opgeleverd: een nog meer gepolariseerde samenleving.

In de Middellandse Zee verdrinken ondertussen duizenden mensen per jaar. Hele families zijn op de vlucht voor oorlogsgeweld, kruipen met honderden in gammele boten, waar velen nooit meer levend uit stappen. Een complex kluwen van oorlogsgeweld, wetgeving rond vluchtelingen, budgettaire argumenten en xenofobie resulteert hier in 3.000 verdrinkingen in 2014 en reeds meer dan 1.200 in 2015. De oplossing van dit probleem lijkt echter te liggen in het hart van onze samenleving, in een economie die nog steeds gestoeld is op quasikoloniale mechanismen. Maar zien we een collectieve en dramatische terugval van onze levenskwaliteit wel zitten, om een paar duizend drenkelingen per jaar te vermijden?

Falend gezag

Allemaal zijn het voorbeelden van een falende overheid: klimaat, migratie, radicalisering, overconsumptie, de verkeersproblematiek in en rond Antwerpen. Nooit kom je iemand tegen die tevreden is met het huidige beleid, wiens verwachtingen ingelost lijken te worden. Overheden trachten wel iets te doen, maar lijken hopeloos inadequaat om tot een oplossing te komen. Het zijn situaties met meerdere actoren en interne competitie, waarbij niet iedereen rationeel handelt of het probleem echt begrijpt. Situaties waarin elke aangedragen oplossing zoveel nieuwe problemen creëert dat falen onrechtstreeks beloond wordt. Zo’n situatie wordt ook weleens een ‘geitenrodeo’ genoemd, een mooi beeld voor de aanhoudende chaos waar je toch je ogen niet van kan weghouden. Vinay Gupta, een Schotse toekomstanalist en resilience guru, bestempelde Kyoto en Kopenhagen als een ‘geitenrodeo niveau IX’: ‘Wereldwijde, cross-sectorale, hooggespannen onderhandelingen tussen een diverse groep concurrerende partijen en sectoren. Maar dan kolossaal traag.’

Overheden trachten wel iets te doen, maar lijken hopeloos inadequaat om tot een oplossing te komen

Helaas zijn er vaak erg problematische neveneffecten wanneer een bepaald type overheid zo’n geitenrodeo tracht te bedwingen. Door de onvoorspelbaarheid en de grote complexiteit van dit soort problemen kan men allerlei maatregelen nemen die eigenlijk niets verhelpen aan het échte probleem, maar die vooral dienen om de betrokken gezagdragers uit de wind te zetten. De techniek heet ‘F.U.D’ (Fear, Uncertainty, and Doubt). Twijfel, Onzekerheid en Angst worden een dekmantel voor allerlei bedenkelijke ingrepen, zoals censuur, spionage, gemanipuleerde rechtspraak en militarisering. Daarbij richt men zich niet naar buiten (‘de vijand’), maar naar binnen, op handelspartners of de eigen bevolking. Caveat emptor, beste kiezer. De koper weet soms niet wat hij in huis heeft gehaald.

Post-Snowden weten we dat minstens een deel van deze patronen geen onbewust neveneffect zijn van goede bedoelingen. Zo heeft GCHQ een interne handleiding voor het saboteren van sociale bewegingen, met psychologische, sociologische, antropologische en economische technieken. De Powerpoint-presentaties volstaan om een gemiddelde activist of oppositielid in angstzweet te laten uitbreken: ‘honey traps’ (seksuele chantage), valse ‘slachtofferblogs’, het contacteren van collega’s, buren en familie, confidentiële informatie lekken, negatieve informatie posten op online forums, zakendeals saboteren … Het lijkt fictie, mocht het niet zwart op wit gedocumenteerd staan. Het beeld van de cynische gedragsdrager die publiek het omgekeerde zegt van wat binnenskamers wordt besproken, is echt.

Omzeil het spel

Wat is dan het antwoord op dit soort situaties? Hoe reageer je op falend gezag? Er zijn vele mogelijke opties, waaronder één opvallende en relatief nieuwe benadering: optimistisch verzet. Autonomie tegenover gezag. Succes tegenover faling. Optimisme tegenover angst. Het lijkt een vreemd en mager antwoord, maar is het niet logisch dat oplossingen voor wicked problems weleens tegen-intuïtief zouden kunnen zijn? Kwaadheid en negativiteit spelen immers rechtstreeks mee met het patroon van onzekerheid, twijfel en angst. Voor wie gelooft een medehoeder te zijn van deze planeet en gelooft dat er voor elk probleem mogelijk een oplossing bestaat, is optimisme een moreel imperatief. Deze uitspraak van Immanuel Kant (vaak herhaald door Karl Popper) wordt geregeld weggezet als naïviteit of – even ironisch als voorspelbaar – gerecupereerd als cynische (of écht naïeve) partijpropaganda.

Optimisme is het eenvoudige idee dat er een oplossing bestaat voor elk probleem en dat we die oplossingen zelf kunnen creëren

Optimisme betekent echter niet noodzakelijk geloven dat alles vanzelf goed komt, dat het systeem goed is of zichzelf wel rechttrekt. Het is het eenvoudige idee dat er een oplossing bestaat voor elk probleem en dat we niet hoeven te wachten op die oplossingen, dat we ze zelf kunnen creëren. Optimisme kan ook verzet betekenen. Het benadert wicked problems zijdelings. Via een asymmetrische benadering, door zich te concentreren op een deelprobleem in plaats van op een holistische aanpak, door een aanname onderuit te halen … verschuift mogelijk de dynamiek van het probleem. Het is een aanval op de spelregels, het ‘normale’ spel vaak gewoon negerend.

Manipuleren kan je leren

Er is één subcultuur waarin optimistisch verzet al enkele decennia de norm is: de hackers.

Daarbij spreken we expliciet niet over ‘digitale inbrekers’, zoals hackers vaak worden voorgesteld in de media. Het gaat om de gestaag groeiende groep mensen die zich collectief ‘hackers’ noemt. Je kent er misschien wel een paar. Die nonkel die zijn eigen radio’s in elkaar knutselt. Een modeontwerpster die elektronische sensoren in haar ontwerpen verwerkt. De buurjongen die echt overal internet kan fiksen. Misschien ken je wel iemand met een eigen labo? Hackers zijn eigenlijk systeemdenkers, puzzelaars. Of het nu om computersystemen, kleding of genetica gaat, een hacker gaat steeds op zoek naar onontgonnen potentieel. Waar zitten de punten in het systeem die gemanipuleerd kunnen worden tot het systeem iets doet waar het ooit niet voor gemaakt was?

Hackers zijn daarbij fundamenteel optimistisch: ze geloven dat er altijd zulke punten te vinden zijn. Je kan bijvoorbeeld statistische theorieën toepassen op het Monopoly bordspel, om zo met merkbaar hogere winstkans te spelen. (Altijd spoorwegen kopen, geen nutsbedrijven aan volle prijs. Focus op een volledige kleur in de eerste twee zijkanten. Bouw daar twee à drie huizen op en begin dan pas aan de andere kant van het bord.) Velen zouden zeggen dat dit het spel ‘breekt’, omdat je dan bijna machinaal begint te spelen. Een hacker beschouwt dit gewoon als een opgelost wiskundig probleem. En ja, deze aanpak kan soms ideologisch ingezet worden.

In december 2014 kwamen er meer dan tienduizend hackers bij elkaar in Hamburg, voor de jaarlijkse Chaos Computer Conference – een verdubbeling van het aantal sinds 2012. Er werd onder meer gedemonstreerd hoe men erin geslaagd was de vingerafdrukken van de Duitse minister van Defensie te repliceren, gewoon door haar handen te fotograferen op een persconferentie. Een andere lezing demonstreerde live hoe gsm’s gemanipuleerd kunnen worden om gesprekken te onderscheppen. Je zou kunnen denken dat enkel criminelen van zulke technieken gebruikmaken, maar het tegendeel is waar. Door technologische zwaktes te begrijpen en detecteerbaar te maken, kan je je er beter tegen verdedigen.

Het wordt ook steeds duidelijker dat vooral overheden massaal van dit soort technieken gebruikmaken om de eigen bevolking te bespioneren, om communicatie te verstoren, om bewijsmateriaal te vervalsen. Doet je telefoon een beetje vreemd tijdens een demonstratie? Het is geen paranoïde aanname meer dat er dan wellicht mee geknoeid wordt. Met een ‘IMSI-catcher detector’-applicatie op je smartphone – uiteraard gebouwd door hackers – kan je dit soort intrusies in vele gevallen zelfs detecteren én voorkomen. Zo richten hackers zich op de pijnpunten van falend gezag. Voor een overheid is het eenzijdig kennis vergaren over haar eigen bevolking, werknemers, onderhandelingspartners, activisten … immers een cruciaal voordeel om de macht te behouden. Je hoeft niet de protestdaad zelf te onderdrukken als je een andere, minder rechtstreekse manier hebt om iemand monddood te maken.

Stoor de censuur

Verschillende initiatieven kijken vanuit zo’n hackersperspectief naar het probleem van falend gezag. Daarbij weten ze dat de poort vooraan steeds zwaar bewaakt is, maar dat er zelden iemand nadenkt over de fundering, de openstaande zolderraampjes, of het idee dat iedereen ook weleens naar buiten zou kunnen wandelen in plaats van naar binnen te willen. Steeds ruimer groeit het besef dat systemisch en tegen-intuïtief denken bijzonder doeltreffend kan zijn.

Hackers ontwikkelden al verschillende antwoorden op specifieke problemen die voortkomen uit ontspoord gezag. Meestal gaat het om zeer technische oplossingen, gebaseerd op ijzersterke wiskundige theorieën. Software genaamd ‘PGP’ (Pretty Good Privacy) kan bijvoorbeeld, mits correct gebruik, het lezen van onderschepte e-mails bijzonder moeilijk maken, hoe groot het budget van de betrokken geheime dienst ook is. De gelekte NSA-documenten van Snowden maken dat ook duidelijk: goed geïmplementeerde encryptie werkt. Of neem Tor. ‘Tor stinks’, zo staat te lezen op een van de gelekte NSA-slides. Tor lost iets op dat lang onmogelijk leek: het verbergt je internetverkeer. Het gevaarlijke broertje van spionage is immers censuur. Als je niet kan lezen wat iemand verstuurt of ontvangt, dan kan je mogelijk wel de communicatie zelf saboteren. Het is een zeer ruwe aanpak, maar eentje die bijvoorbeeld China grootschalig toepast. Hoewel dit ‘Gouden Schild’ (de officiële naam voor dit censuursysteem) bijzonder effectief is, kan Tor er, mits vakkundig gebruik, nog steeds doorheen.

In België kennen we dit type censuursysteem nog niet. Er is wel zoiets als een ‘Belgian Firewall’, waarbij Belgische internetproviders gedwongen worden om bepaalde websites uit het DNS-systeem te censureren. Mogelijk botste je al eens op het stopbordje van de Belgische eCops? Het systeem is equivalent aan een nummer uit het telefoonboek te schrappen, of te vervangen door een ander nummer, eentje van de overheid. Als je de échte nummers kent, kan je nog steeds bellen, maar het wordt moeilijker om ze op te zoeken. Er bestaat geen officiële, complete lijst van welke of hoeveel websites er in België gecensureerd worden, maar het zijn er ondertussen al meer dan honderd. Eender welke zichzelf respecterende hacker kent minstens drie manieren om deze eenvoudige vorm van censuur te omzeilen.

Of het daarbij blijft, is echter niet zeker. Zo eiste SABAM onlangs dat Belgische service providers het internetverkeer van hun klanten zouden gaan monitoren op illegale downloads. Met precies dezelfde infrastructuur kan communicatie ook gecensureerd worden. Dit is de vijfde van de ‘Vier Ruiters van de Infocalypse’ zoals Timothy C. May ze in 1988 als eerste benoemde: drugs, witwassen, terrorisme, pedofilie en nu dus ook copyrightschendingen. Stuk voor stuk dienen ze vaak als argumenten om grootschalige controle op communicatiemiddelen in te voeren. In Groot-Brittannië bestaat er al een tijd een soort semivrijwillige internetcensuur die steeds stringenter, breder en minder vrijwillig wordt. In 2011 argumenteerde premier David Cameron dat ook Facebook en Twitter onder bepaalde omstandigheden gecensureerd moesten kunnen worden. Uiteraard zou de regering die precieze omstandigheden dan bepalen.

De boost van Bitcoin

Ook de economie is een systeem waar je vanuit een optimistisch hackersperspectief naar kan kijken. Door de ingrepen tijdens de bankencrisis van 2008 sprong de staatsschuld van 80% naar 104% van het bruto binnenlands product. Bovendien flirten we gevaarlijk met deflatie, wat een kettingreactie aan zeer onaangename gevolgen zou meebrengen. Deflatie is een situatie waarin prijzen collectief beginnen te dalen. Een mogelijk effect van deflatie is dat bestaande schulden een stuk zwaarder worden om te dragen. Het zou een situatie zijn die lijkt op de klimaatverandering: we experimenteren met een systeem waarvan we de uitkomst eigenlijk niet kunnen inschatten, terwijl we in de proefbuis leven. Een cruciaal probleem is daarbij dat financiële instituten eenvoudigweg te groot en dus te machtig zijn geworden.

We experimenteren met een systeem waarvan we de uitkomst eigenlijk niet kunnen inschatten, terwijl we in de proefbuis leven

Bitcoin is in die zin een economisch experiment. Het is een digitale munt die aantoont dat het mogelijk is om een waarde-eenheid te creëren zonder een centrale autoriteit (zoals banken, beurzen …). Om dit mogelijk te maken gebruikt ook Bitcoin ingewikkelde wiskundige algoritmes. Met Bitcoin lost men het (wiskundige) ‘probleem van de Byzantijnse generaals’ op. Dat gaat als volgt. Een groep generaals heeft een stad omsingeld. Ze moeten hun acties coördineren, waarbij het cruciaal is dat ze een consensus bereiken. Tegelijk kunnen er nog allerlei dingen mislopen: een generaal kan tegenstrijdige berichten uitsturen, boodschappen kunnen verloren gaan of vervalst worden … Algemener zou je kunnen stellen dat de vraag gesteld wordt hoe je de waarheid bepaalt, als er geen centrale autoriteit voorhanden is.

Bitcoin lost dit specifieke probleem op met een zogenaamde ‘blockchain’. Dat is een soort van publieke boekhouding waarvan iedereen in het netwerk een kopie krijgt. Wanneer iemand een transactie doet, maakt die daarbij een ingewikkelde (en dus langdurende) cryptografische berekening. De uitkomst wordt uitgestuurd naar de omliggende, gekende Bitcoin-machines. Die maken dezelfde berekening opnieuw als verificatie. Mocht iemand proberen om andere resultaten uit te sturen en de transactie dus te vervalsen, dan kan dat op termijn gedetecteerd en gecorrigeerd worden. Een radicaal idee, dat momenteel een (theoretische) waarde van ongeveer 2,8 miljard euro in zich draagt. Opmerkelijk voor een softwaresysteem waarvan niemand de uitvinder, ‘Satoshi Nakamoto’, ooit ontmoet heeft of zelfs weet of deze persoon écht bestaat.

Er zijn ook enkele serieuze problemen met Bitcoin. Zo is de waarde ervan ongeveer achttien keer instabieler dan de dollar, waardoor het eerder lijkt op een speculatief beursproduct dan op een klassieke munt. Niet handig, als je brood van de ene op de andere dag tien keer meer of minder kan kosten. Daarnaast heeft Bitcoin een bijzonder hoge Gini-coëfficiënt, en is de waarde ervan dus sterk ongelijk verdeeld. Een goed alternatief voor het huidige monetaire systeem is Bitcoin daarom wellicht (nog) niet.

Maar de onderliggende blockchain-technologie opent een hele reeks andere mogelijkheden. Er zijn immers heel wat problemen waarbij een soort van ‘waarheidsautoriteit’ nodig is, een centrale instantie die de zaken overziet en valideert. Denk aan de organisatie van identiteit (wie ben je?) of een stem uitbrengen. Ethereum is een opvolger van Bitcoin die precies dat wil verhelpen. De Ethereum blockchain werd zo ontworpen dat je er ook andere waarheids- en centralisatieproblemen mee kan oplossen, niet enkel dat rond digitaal geld. Er kunnen sociale netwerken mee gebouwd worden, deelsystemen à la AirBnB of zelfs verkiezingssystemen, allemaal zonder dat er een centrale (en dus machtige) autoriteit nodig is. Ethereum bevindt zich ondertussen in zijn laatste testfases.

Hack de planeet

Optimistisch verzet vind je intussen overal, ook ver weg van computers. Ringland is een prachtig voorbeeld van hoe een burgerinitiatief via crowdfunding en een zeer gerichte media- en communicatiehack tot een volwaardig en breed gedragen alternatief kan komen van een van de grootste en belangrijkste infrastructuurprojecten in Vlaanderen. In 2009 maakten in Letland 40.000 vrijwilligers op enkele uren een einde aan het vele stortafval in eigen land. Critical Mass Bike Rides steunen op het principe dat je de regels van de weg kan veranderen als je maar met genoeg fietsers bent. Allemaal hanteren ze in essentie dezelfde filosofie als hackers: probeer niet rechtstreeks te winnen, maar verander, buig of breek de regels van het spel.Daarmeezijn natuurlijk nog niet alle _wicked problems_vanzelf de wereld uit, maar verschuift er mogelijk iets in hun schijnbaar onveranderlijke systematiek. Een verrassend krachtig idee. Optimistisch. Radicaal. Geschreven op het lijf van de eenentwintigste eeuw.

Probeer niet rechtstreeks te winnen, maar verander, buig of breek de regels van het spel

Op de deur van de studentenkamer van een vriend hing ooit een sticker: ‘Don’t question authority, ignore it.’ Dat is optimistisch verzet. Het is ook een verrassend succesvol idee. De meeste vormen van gezag werken enkel als een kritische massa zich eraan onderwerpt. Soms kan je zelfs op je eentje zonder al te veel risico gezag verwerpen, bijvoorbeeld wanneer je een illegaal onderdak verleent of een stoeptegel vervangt door een plant. De keizer draagt al te vaak geen kleren. Falend gezag kan je negeren, misschien moet dat zelfs. Optimistisch verzet is een moreel imperatief.

Thomas Goorden is een Piraat. Als creatief producent zat hij achter talloze initiatieven waarmee hij de wereld beter tracht te maken. Hij leert kinderen programmeren in een heuse CoderDojo. Hij is fysicus van opleiding en dichter van hart.