Oproep tot non-conformisme. Waar zijn kunstenaars mee bezig?

‘s Avonds lig ik vaak wakker van de staat waarin de wereld zich nu bevindt. ‘s Ochtends fiets ik dan door weer en wind naar mijn werk, een flinke hap fijn stof inademend, om daar aangekomen de zoveelste e-mail te lezen over een tentoonstelling, biënnale, festival, kunstproject of conferentie die totaal niet ingaat op de crisis waarover ik mij de avond ervoor nog suf lag te piekeren. De kloof tussen de miserabele toestand van de globale samenleving en het intellectualisme in de artistieke wereld wordt voor mij elke dag groter, en niet voor mij alleen.

Kunstenaars schrijven al eeuwen over de noodzaak om kunst te maken: de onweerstaanbare drang om zich, geprikkeld door hun omgeving, te uiten in kunst. Zij die in het verleden het verschil maakten, deden dat niet vanuit het verlangen om een zekere status te verwerven, maar vanuit die innerlijke noodzaak. Kunst maken is belangrijker dan de status die het oplevert.

Ik begrijp echter steeds minder waarom kunstenaars precies vandaag niet de onstuitbare drang voelen om te reageren op hun omgeving, op de globale sociaal-ecologische crisis die zich vandaag afspeelt; om zich te verzetten tegen deze hypergestructureerde maatschappij met haar vaste patronen en paden waarvan je schijnbaar niet kan afwijken. In een maatschappij die verziekt is door consumptie, eindeloze economische groei en wereldwijd sociaal onrecht, lijken de kunstenaars voor wie non-conformisme geen pose is maar een noodzaak, een zeldzaam specimen geworden te zijn.

Net nu er zo’n hoge nood is aan protest en omwenteling, aan het afwerpen van onze oude paradigma’s en het verpoppen tot een nieuwe samenleving, zit de halve kunstwereld nog steeds in een bad vol verwondering naar zijn navel te staren.

Kunst maken is belangrijker dan de status die het oplevert

Niettegenstaande enkele kritische stemmen her en der – kunstenaars die duurzaam werken of sociale wantoestanden aanklagen in hun werk, tentoonstellingen over activisme of duurzaamheid, conferenties over engagement en ecologie – is er een grote nood aan praktijken die een reële impact kunnen genereren en dus echt het verschil maken. En als er al zulke voorbeelden zijn, komen ze veelal uit het buitenland (The Yes Men, Banksy). Zelden bestaan de kritische stemmen die we hier in Vlaanderen horen uit een pertinente weigering om nog mee te draaien in een kunstenveld dat, hoewel men dit niet graag zal toegeven, flink verweven is met de neoliberale maatschappij.

Het protest is in het beste geval niet meer dan een ijle gil, waaraan nauwelijks gehoor wordt gegeven, noch door het publiek noch door de politiek. En om de relevantie van dergelijk werk te legitimeren, verheft de kunstensector het thema dan maar tot een conceptueel discours, ver van de realiteit waar de kunstenaars het eigenlijk over wilden hebben en al helemaal zonder werkelijke impact na te streven. Met als gevolg dat het thema al opgebrand is voordat elke serieuze kunstenaar zich er nog maar in heeft kunnen vastbijten.

Dat is echter precies wat we nodig hebben: kunstenaars die zich vastbijten en niet meer loslaten! In plaats van deel te nemen aan het intellectualistische discours rond kunst en activisme, moeten kunstenaars zich durven af te wenden van de hen omringende kunstmachine en de heersende neoliberale maatschappij. Ze moeten ongehoorzaam durven te zijn, en alle regels met voeten treden. Ze moeten dieper graven dan dat abstracte discours en uitzoeken hoe ze wérkelijk impact kunnen hebben.

In plaats van zich terug te trekken achter hun heilige Autonomie, dat eiland waar l’art pour l’art voor de tigste keer ondersteboven gekeerd wordt in de hoop er nog een nieuw licht op te kunnen werpen, moeten ze opnieuw op zoek gaan naar de voor hun werk zo broodnodige onafhankelijkheid. Een onafhankelijkheid die bestaat uit een vrijruimte waarin ze kunnen revolteren tegen de bestaande wereldorde, maar ook experimenteren met nieuwe vormen van samenleven en sociale, morele en artistieke waarden. Pas dan, als ze volledig onafhankelijk zijn en zich compleet vrij voelen, wanneer ze uit de vicieuze cirkel stappen waarin zoveel andere mensen zich gevangen voelen, kunnen ze met die typische, kritische kunstenaarsblik de maatschappij voortdurend belagen met heikele vragen en zo (on)bewust de evolutie van die maatschappij meebepalen.

Kunst moet verder gaan dan aanklagen en informeren alleen

We hebben kunstenaars nodig die doordrongen zijn van de noodzaak van verandering. Alleen dan zal hun werk verschil kunnen maken. Die noodzaak is de krachtige drijfveer om afstand te nemen van de verveling, de apathie en het gebrek aan vertrouwen in de toekomst. De focus ligt dan niet meer op het verwerven van status of aandacht in het kunstenveld, maar op het werk zelf – werk waaraan kunstenaars zich in die herwonnen autonomie volledig kunnen wijden. Kunstenaars zijn dan de alerte voorhoede die het systeem continu in vraag stelt en ons keer op keer wakker schudt als we dreigen vast te roesten in een nieuw paradigma.

De in zichzelf gekeerde, zelfreflectieve en passieve kunstensector moet opnieuw open bloeien en tentakels leggen naar de wereld erbuiten, naar de realiteit. Of dat zich nu uit in performances of installaties; in een directe aanval tegen uitwassen van het kapitalisme; in activistische infiltraties in de neoliberale bedrijfswereld om de geloofwaardigheid van dat systeem onderuit te halen (The Yes Men); of in anonieme, kritische, maar ook hoopvolle graffiti (Banksy): kunst moet verder gaan dan aanklagen en informeren alleen. Kunstenaars kunnen openingen tonen naar nieuwe wegen, oogkleppen en angsten wegnemen, alternatieven aanbrengen en mensen kracht en hoop geven om verandering aan te gaan.

Kunstenaars zijn erg goed geplaatst om mensen te tonen dat de weg die onze samenleving nu bewandelt een kéúze is. Wij kíézen voor het kapitalisme, voor consumentisme en neoliberalisme. En zonder de verbeeldingskracht, het enthousiaste idealisme, het koppige non-conformisme en het voortdurende, kritische spervuur van vragen van kunstenaars zal die keuze de enige denkbare blijven. Tijd om op te staan and to enter the unknown!