Meer van hetzelfde – steeds anders

Fotograaf en copywriter Bruno V. Roels (1976) gooide recent hoge ogen op expo’s in binnen- en buitenland. Zijn fotoreeksen waren al te zien in Gallery Fifty One in Antwerpen, op Paris Photo, en recent op Photo Basel. Voorjaar 2017 trekt zijn werk weer naar de internationale beurs AIPAD in New York. Wat is er aan Roels’ sequensen en composities van dezelfde beelden dat zo fascineert? Hoe kan herhaling zo boeien?

De foto’s – of liever de composities die Roels ermee maakt – zijn opmerkelijk. Ze werden al grensverleggend genoemd omdat ze spelen met eigenheden van de fotografie. Uit eenzelfde negatief maakt hij een schier eindeloze reeks afdrukken. De titel van zijn grootste compositie, A palm tree is a palm tree is a palm tree, die afgelopen voorjaar ook de titel was van zijn expo in Gallery Fifty One, is een reeks echoënde palmbomen, en uiteraard ook een speelse verwijzing naar ‘A rose is a rose is a rose’ van Gertrude Stein. Misschien ook een knipoog naar het werk A few palmtrees van de Amerikaanse pop art graficus en kunstenaar Ed Ruscha.

We zien een compositie van 100 kleine analoge afdrukken van dezelfde palmboom, netjes in rijen van 10. De afgebeelde boom in tientallen variaties van belichting wordt haast abstract en onontkoombaar gestileerd als centraal thema. Hij is volledig van zijn context ontdaan, maar wordt toch niet puur een vorm. Het blijft dezelfde boom in de realiteit, maar hij krijgt een eindeloze reeks van voorstellingen. Roels heeft de echte palm zelfs niet gezien, het is de afdruk van een foto van een oude postkaart. Het begon allemaal met een verzameling vintage postkaarten van exotische oorden en mondaine plekken aan de Franse Rivièra, symbool voor luxe, het nieuwe concept van toerisme en een vorm van escapisme. Zo wordt een identiek onderwerp subjectief, letterlijk afhankelijk van het licht waaraan het wordt blootgesteld.

Roels herhaalt dus niet uit heimwee naar de oorsprong, naar een ‘toen’, want dat is er nooit geweest. Of tenminste, het was al fake, was reeds een illusie om mee te beginnen. Het ‘oorspronkelijke’ beeld was er een van exotisme, vrijheidsverlangen. De herhaling is hier een bewust forceren van de herinnering, want het souvenir is niet het zijne noch dat van de kijker, maar toegeëigend. Eigen gemaakt dankzij de reproducerende beeldindustrie die de fotografie is, al blijft Roels analoog en ambachtelijk werken met gelatine zilverprints.

Wuiven in deze of gene richting

Van waar die neiging tot vermenigvuldiging? Is het een voortdurende queeste naar de perfecte afdruk of worden alle prints echt gelijk behandeld? Door te spelen met de belichting ontstaat er variatie in de densiteit en de blootstellingswaarde. Elke palmboom verbeeldt dezelfde, maar is anders: soms bijna weggevaagd door overbelichting, soms nauwelijks nog zichtbaar, slechts de contouren tegen de zwarte achtergrond. Elke variatie verhoudt zich anders ten opzichte van de oorsprong. Door de herhaling is hier letterlijk afname en tegelijk toename van de kwaliteit. Het is de positieve, constructieve kant van wat Derrida ‘iterabiliteit’ noemt: geen hiërarchie. Als kijker heb je de neiging om dankzij de rang-orde betekenis en taal toe te kennen, te selecteren welke je de mooiste vindt, of zoek je patronen in de compositie. Maar deze palmen spreken geen taal, ze vormen een betekenisloze, ‘natuurlijke’ (en uiteraard uitermate geconstrueerde) herhaling zoals die in de natuur voorkomt. Eén die nooit identiek is.

Het ultieme beeld wordt steeds uitgesteld, wat wordt opgeroepen verliest voortdurend zijn betekenis.

Het is niet de herhalingsdwang van Freud die raakt aan een verlangen naar inertie en die eigenlijk een doodsdrift maskeert omdat er niets wordt toegevoegd. Wat betekenen die fotoreeksen van Roels, wat stellen ze voor? Het maakt niet uit. Het ultieme beeld wordt steeds uitgesteld, wat wordt opgeroepen verliest voortdurend zijn betekenis. De bomen wuiven en wijzen alleen, in deze of gene richting. Een later werk met dezelfde titel bevat maar liefst 672 miniatuurafdrukken en heeft als ondertitel ‘672 tiny explosions’. De stervormige kruin van de palm als explosie, alle kanten op. Details kunnen leidende motieven worden in grotere composities, omgekeerd krimpen voor de hand liggende onderwerpen in tot het abstracte. Als er al betekenis is, dan moet die geïnterpreteerd worden door wie daar zin in heeft. De onderschriften of titels bij de werken kunnen helpen, of juist niet. Ze zijn soms poëtisch, enigmatisch, absurd: ‘The cubist Zoo’, ‘The nights were being acted out under a foreign sky’, ‘See taboo and the perils of the South Pacific’. Of ze zijn subtiel ironisch, zoals de quote van Hannibal bij een serie luchtfoto’s van vermoedelijk de Alpen: ‘I will either find a way, or make one.’

Er zijn ook fotoreeksen van alledaagse objecten, personen, situaties uit Roels’ dagelijks leven, maar hij blijft spaarzaam in de gekozen onderwerpen. Sommige van deze beelden zijn wat beschadigd, beduimeld, vervaagd. Dat geeft niet, het zijn die sporen die elke afdruk uniek en ondupliceerbaar maken. Herinneringen zijn immers ook besmeurd, vervormd, niet perfect.

Het werk van Roels kan doen denken aan conceptuele praktijken, maar hij weerstaat krachtig elke typologische benadering van de werkelijkheid. Hij wil niet klasseren, maar juist verschillen produceren, de exacte gelijkenis verstoren. Hij is haast meer metafysicus dan verzamelaar, hij stelt de vraag naar het andere en hetzelfde. Tegelijk is er weinig hoogdravends aan zijn werk. Het kan net zo goed een knipoog zijn naar Tumblr of Instagram: platformen waar precies dezelfde foto’s hun originaliteit verliezen en gewoon tot lege herhaling verworden.

Repeat – de eeuwige terugkeer van net iets anders

Dit zijn werken die je live moet zien om de impact ervan echt te beleven. Van een afstand bekeken komt er een cadans in de afwisseling van alle tinten, er is een patroon te ontwaren dat dan vervluchtigt. Er lijkt een beweging door de rijen te waaien als had iemand erover gestreken; heel zacht, haast onmerkbaar wuiven de palmen. De opeenvolging van zo goed als dezelfde beelden doet ook denken aan de rijen cartoons voor analoog gemaakte tekenfilms. Alsof een versneld achter elkaar bekijken voor beweging zou zorgen. Wie lang naar een werk kijkt, wordt ook getroffen door een subtiele optische illusie. Doordat de exact symmetrisch uitgesneden zilverprints een zekere dikte hebben, ontstaat aan de hoekpunten een schaduw die heel lichte grijze bollen doet verschijnen. De hoeken lichten als het ware op en elke print, in het bijzonder die waarop je je concentreert, lijkt opgetild. Dat is zeker het geval bij ‘Restless Night (Mount Olympus)’.

Als je één reeks hebt gezien, heb je ze allemaal gezien, zo zou je kunnen denken. Niets is minder waar. De herkenning en de vertrouwdheid die de opeenvolging doorheen de reeksen oproept, zijn geruststellend. De troost van de herhaling is precies iets etherisch dat ons voor altijd ontsnapt. Wie er te lang naar kijkt, kan zich ook enerveren: de schijnbaar zinloze herhaling van steeds weer hetzelfde dat toch nooit identiek kan zijn. Dan wordt de serie bedreigend: de betekenis wordt uitgeput tot onverschilligheid, verveling.

Maar door het werk van Roels spreekt hier en daar een subtiele ironische distantie. Die wordt in latere composities (‘Reducing Information’) nog meer benadrukt door expliciete bewerking van de beelden. Bij sommige prints brengt de fotograaf zwarte strepen in Oost-Indische inkt op de foto’s aan. Als censuurbalkjes die geen betekenis verhullen maar juist toevoegen, door aan het zicht te onttrekken wat op de foto daarnaast openlijk te zien is in de herhaling binnen dezelfde serie. Dat maakt het des te interessanter. Wat wordt opgeroepen verliest voortdurend zijn betekenis, maar krijgt er door de zwarte strepen weer betekenis bij. Ze zijn de motor van het onophoudelijke ‘en nog eens!’ dat de werken genereert. De schijnbare willekeur van de herhaling heeft dus wel belang.

De werkelijkheid dupliceren, grip krijgen op de tijd... De fotocomposities van Bruno V. Roels gaan verder. Je kan ze ook zien als een parodie op vakantiekiekjes: de inwisselbaarheid van quasi-identieke beelden, clichés in elke zin van het woord. Net als flamingo’s of ananassen zijn palmbomen een motiefje van deze tijd, kleine icoontjes van het hipstertijdperk dat zoekt naar mogelijkheden om te ontsnappen uit de mainstream, naar een bewustere vorm van ecologisch en esthetisch leven, mede vorm gegeven in soy latte en gegroomde baarden. Onder het herkenbare van deze herhaalde motieven woekert de walg van het zinloze, de geestdodende repetitie van de sleur van elke dag. Gelatenheid.

Bij Roels werkt deze gelatenheid niet verlammend. Integendeel. Hij heeft een repetitief pact gesloten. Alsof de eindeloze sequens van steeds weer ongeveer hetzelfde een soort strategie is om ons te verzoenen met de willekeur en de chaos, de kleurloze monotonie van het leven. Op soms licht ironische wijze, met grote technische vaardigheid, met subtiele poëtische melancholie. Et encore.

www.brunoroels.com

Virginie Platteau is redacteur van rekto:verso.