Made in Vlaanderen

Wat is er Vlaams aan films als Altiplano, Beyond the Steppes en The Invader? Weinig tot niets, behalve het feit dat ze Vlaams zijn. De personages en de verhaallijnen van deze films trekken ver voorbij de regionale grenzen, waardoor men kan gewagen van een tendens tot interculturalisering. Noem het de kerktorenvlucht van de ‘Vlaamse cinema’ – wat dat ook moge betekenen.

De laatste jaren heerst er een hoerastemming rond de Vlaamse film. Niet enkel de continuïteit van de filmproductie gaat in stijgende lijn. Vlaamse films kunnen op de thuismarkt ook op een steeds grotere publieke en kritische belangstelling rekenen. Bovendien laten steeds meer Vlaamse films van zich horen op buitenlandse filmfestivals. Ter verklaring van deze nieuwe dynamiek wordt vaak verwezen naar het in 2002-2003 hervormde filmproductiebeleid, waarin de federale ‘tax shelter’ en het Vlaams Audiovisueel Fonds (VAF) sleutelposities innemen.

Bij dit succesverhaal zijn de laatste tijd wel een aantal kritische kanttekeningen gemaakt, onder meer door Joost Broeren in Ons Erfdeel (2013) en Marc Holthof en Stephanie Ketels in rekto:verso (2009 en 2012). Zo krijgt de Vlaamse pers al eens het verwijt zich te verliezen in ongenuanceerde en overenthousiaste loftuitingen, waarbij het not done is om negatieve kritiek te geven op Vlaamse films. Ook mist Vlaanderen nog steeds een of meerdere echt prominente en gerespecteerde filmmakers binnen het internationale filmgebeuren, en blijkt het ‘internationale succes’ deels te herleiden tot het afschuimen van weinig noemenswaardige filmfestivals, geplukt uit de overgesatureerde buitenlandse festivalmarkt. Daarbij valt trouwens op dat de discutabele notie van een ‘Vlaamse cinema’ in het buitenland nog steeds ondergeschikt is aan het grotendeels Franstalig ingevulde (en even betwistbare) concept van een ‘Belgische cinema’.

Toch bestaat er een zekere consensus over het welvaren van de hedendaagse Vlaamse filmsector. Alleen, wat voor films brengt die opbloei met zich mee? Opmerkelijk is dat er de afgelopen jaren tal van Vlaamse films nadrukkelijk andere culturen dan de Vlaamse zijn gaan verkennen. Op zich nam de zoektocht naar een culturele identiteit altijd al een centrale plaats in binnen de Vlaamse filmgeschiedenis, maar die bleef grotendeels beperkt tot Nederlandse, Franstalig Belgische en Franse interferenties. Hoogstens kon men binnen de unieke Belgische context dus spreken van een soort ‘micro-interculturele cinema’. Enkele noemenswaardige uitzonderingen daar gelaten, waren interculturele films die dit referentiekader overstegen tot voor kort een bijzonder schaars goed. Maar vandaag zet de tendens tot interculturalisering zich gestaag door.

De ‘Migrantenfilm’

Het fenomeen van de ‘migrantenfilm’ is aan een opmars bezig

Zo is het fenomeen van de ‘migrantenfilm’ aan een opmars bezig. Elders in Europa is dit concept al enige tijd wijdverbreid, met als bekendste voorbeelden de Maghrebijnse Franse films, de Turkse Duitse films en de zwarte en Aziatische Britse films. In Vlaanderen werd pas sinds het nieuwe millennium pionierswerk verricht door de Turks-Antwerpse amateurcineast R. Kan Albay. Ook Jan Hintjens en Guy Lee Thys trachtten het migratiethema in de Vlaamse filmgeschiedenis binnen te loodsen, met respectievelijk Osveta (2000) en Kassablanka (2002 – in 2012 realiseerde Thys ook nog Mixed Kebab). Op de eerste echte professionele Vlaamse langspeelfilm door en over migranten was het echter wachten tot 2010, toen Kadir Balci’s Turquaze in de zalen kwam.

Het debuut van de Turkse Gentenaar opent met een voice-over waarin een vader tegen zijn zoon Timur vertelt hoe hij in de late jaren 1960 vanuit Turkije naar België kwam. Hij besluit zijn relaas met de vraag: ‘Heb jij ooit een Turk zien spelen in een Belgische fanfare?’ De rest van de film bedeelt de migratie- en integratieproblematiek een meer dan prominente plaats toe door Timurs relatie met de Vlaamse Sarah voorop te stellen. Ondanks een opeenstapeling van conflicten, die bijna altijd hun oorsprong vinden in de ontmoeting tussen verschillende culturen, lijkt de film in de eerste plaats te willen aantonen dat een harmonieuze multiculturele samenleving in Vlaanderen mogelijk is. Zo eindigt de film met een verbroedering tussen de hoofdpersonages. Ook de soundtrack (door Bert Ostyn van Turkse invloeden voorzien) en de fanfare waar Timur zich bij aansluit, gelden als een metafoor voor de ideale multiculturele gemeenschap.

Kadir Balci verklaarde herhaaldelijk dat hij de problematische term ‘migrantenfilm’ liever mijdt. Volgens hem is de multiculturele samenleving gewoon een realiteit die geen extra nadruk nodig heeft. Maar ironisch genoeg speelden zowel de regisseur als de andere betrokkenen de migratie-elementen van de film wel uit om extra fondsen te werven bij diverse overheden en organisaties met speciale aandacht voor etnisch-culturele minderheden. Het migratiegegeven speelde ook een rol bij de vertoning van de film. Zo organiseerde het ministerie van Gelijke Kansen speciale aanmoedigingsvoorstellingen voor leerkrachten, alsook een aantal avant-premières voor een publiek van overwegend Turkse afkomst. Het interculturele vraagstuk staat nu eenmaal hoog op de politieke agenda, wat zich ook vertaalt in de beheersovereenkomst van het VAF waarin de ‘aandacht voor interculturaliteit’ expliciet verankerd ligt.

Ondertussen lijkt het fenomeen van de Vlaamse ‘migrantenfilm’ het beginstadium definitief achter zich te laten: terwijl Balci aan zijn tweede langspeelfilm werkt, mogen we binnenkort ook het debuut van de Marokkaans-Belgische filmmakers Adil El Arbi en Bilall Fallah verwachten. Hun films typeren een eerder klassieke invulling van het interculturaliseringsconcept. Door migratie binnen een Vlaamse context centraal te stellen, sluit Turquaze aan bij de vele Vlaamse films met wortels in de Vlaamse geschiedenis en cultuur, waardoor de film net erg ‘Vlaams’ aandoet. Maar daar stopt de interculturaliseringstendens in de Vlaamse film niet. De voorbije jaren verschenen er ook heel wat films die het Vlaamse of Belgische referentiekader overstijgen of zelfs volledig achterwege laten.

Vlaanderen voorbij

Twee films uit 2011 die zich nadrukkelijk aan de Vlaamse klei onttrekken, zijn Blue Bird en The Invader. Gust Van den Berghes Blue Bird mag dan wel Maurice Maeterlincks L’Oiseau bleu als uitgangspunt nemen, met zijn volledig Togolese cast en setting herinnert deze poëtische en universele contemplatie nog nauwelijks aan de achtergrond van de filmmakers. Dat geldt ook voor The Invader, het filmdebuut van videokunstenaar Nicolas Provost. De film focust op een ‘illegale’ Afrikaanse migrant die in Brussel heen en weer geslingerd wordt tussen de dagelijkse strijd om te overleven en de illusie van een beter leven, in de vorm van een affaire met een succesvolle blanke zakenvrouw.

In The Invader maakt de Vlaamse specificiteit van Turquaze quasi volledig plaats voor een reflectie over het treffen van diverse culturen in een anonieme grootstad. Dat The Invader zich in Brussel afspeelt, is uiteraard bepalend voor de visuele look van de film, maar het had evengoed een andere westerse stad kunnen zijn. Zo maakt de film deel uit van wat de Nederlandse filmacademica Patricia Pisters in haar artikel ‘The mosaic film’ (2011) ‘cultural-meeting-point films’ noemt: films gesitueerd in een westerse stad, waar mensen van diverse origine eenzelfde hedendaagse urbane ruimte delen.

Andere films die binnen dit plaatje passen, zijn Welcome Home (2012, Tom Heene) en Four Roses (2010, Kris De Meester). Deze laatste lowbudgetfilm, uitzonderlijk gerealiseerd zonder overheidssteun, schetst twaalf personages die de tijd trachten te doden in een hotel gesitueerd in een fictieve stad in New Jersey. Four Roses mist dus zelfs elke tekstuele link met Vlaanderen. Dat is eveneens het geval voor Beyond the Steppes (2010, Vanja d’Alcantara), een film over een Poolse vrouw die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog door de Russen gedeporteerd wordt naar Siberië. Ook in dit debuut, waarin het productionele aandeel van de Vlaamse en de Franse Gemeenschap uitzonderlijk gelijk is, ontbreekt elke fysieke referentie aan Vlaanderen of België.

Films als The Invader en Altiplano behartigen een diversiteit binnen de Vlaamse film die zich hopelijk verder ontwikkelt

De interculturaliseringstendens reikt dan ook een stuk verder dan de ‘migrantenfilm’. Hij beslaat ook het groeiende corpus van films die (ook of enkel) andere culturen dan de Vlaamse expliciet als onderwerp hebben. Illustratief voor deze evolutie zijn vooral de eerste twee films van Peter Brosens en diens Noord-Amerikaanse partner Jessica Woodworth. Terwijl La Cinquième Saison (2012), het slotstuk van hun trilogie over de getroebleerde relatie tussen mens en natuur, zich afspeelt in de achtertuin van de filmmakers – en zich dus min of meer laat inschrijven in de Belgische traditie van een ‘micro-interculturele cinema’ – behoren Khadak (2006) en Altiplano (2009) veeleer tot het soort interculturele films waaronder ook Beyond the Steppes valt. Khadak is wel een Vlaamse productie, maar vertelt een Mongools verhaal waarin elke verhalende link met Vlaanderen zoek is.

In de reflexieve en ecologische parabel Altiplano treffen voornamelijk de situering in het Peruviaanse Andesgebergte en de aandacht voor de spirituele aspecten van een plaatselijke Quechua-samenleving. Saturnina, een van de dorpelingen, verliest haar verloofde door een kwikverontreiniging en uit vervolgens haar smart via hevige protesten tegen de westerse verstoring van haar leefwereld. Het andere hoofdpersonage in de film is Grace, een Iraanse fotografe die naar haar Franstalige Belgische partner Max terugkeert na een traumatische oorlogservaring in Irak. Wanneer Max in de Andes omkomt door toedoen van Saturnina’s mededorpelingen, besluit Grace als deel van haar rouwproces naar het Peruviaanse dorp te trekken. Door de levens van de twee vrouwelijke hoofdpersonages met elkaar te vervlechten, zoomt Altiplano in op de gelijkenissen tussen de verschillende culturen. Dat suggereert de mogelijkheid van een harmonieus intercultureel geheel, zoals Turquaze dat totaal anders deed door net de confrontatie tussen verschillende culturen te benadrukken.

Diversiteit als kwaliteit

Het is geen toeval dat de titel van de film, Altiplano, een plaats zonder grenzen suggereert. Deze en vele andere genoemde films zijn mooie voorbeelden van hoe Vlaanderen kan fungeren als een creatieve uitvalsbasis voor kosmopolitische reflecties en zo culturele grenzen kan openbreken. Daarbij dient opnieuw op de rol van het filmbeleid gewezen: terwijl in het verleden het ‘Vlaamse karakter’ van een film vaak een doorslaggevende factor was om overheidssteun toe te kennen, valt onder het VAF een grotere openheid op te merken. Dat resulteert in films die tegelijk ook een ander filmbeleidsdoel dan interculturaliteit verwezenlijken: het verwerven van internationale artistieke waardering.

De complexiteit van deze discussie zou nog groter worden, indien we ons niet louter zouden beperken tot het thematisch-narratieve niveau van films, maar ook gingen kijken naar de achtergrond van de cast- en crewleden, de productiestructuur, de distributie, de filmstijl … Dan valt in zekere zin ook een op Hollywoodiaanse leest geschoeide film als Loft (2008, Erik Van Looy) als ‘intercultureel’ te beschouwen. Alleen garanderen zulke films wel een publiek succes op de thuismarkt, maar dreigen ze ook te leiden tot een verdere homogenisering van het mainstream filmlandschap. Films als The Invader en Altiplano daarentegen staan vaak garant voor kwaliteiten die internationaal artistieke erkenning genieten, en behartigen een diversiteit binnen de Vlaamse filmdie zich hopelijk verder ontwikkelt. Een werkelijke ontvoogding van de Vlaamse cinema laat zich immers niet enkel afmeten aan het aantal films dat per jaar in de zalen komt. Het gaat er ook om of die cinema voorbij de Vlaams gekleurde horizon weet te reiken.

Gertjan Willems is doctorandus aan de vakgroep Communicatiewetenschappen van de UGent, waar hij onderzoek doet naar de relaties tussen film, natie en staat. Hij schreef dit artikel in nauw overleg met Kevin Smets.