Lichtende voorbeelden

Door op Sun Jan 13 2013 15:40:32 GMT+0000

Rekto:verso vroeg aan een hele rist kunstenaars welk kunstwerk hun ideaal van lichtheid het beste weet te vangen. Hieronder hun antwoorden, even verschillend als inspirerend.

Anne Teresa De Keersmaeker, choreograaf

Toen ik in 2011 in het MoMa in New York Violin Phase danste, trof me in het museum een installatie van Zilvinas Kempinas met de titel Double O. Hier wat Kempinas er zelf over zegt:

'Het werk bestaat uit twee industriële ventilatoren die tegenover elkaar staan te blazen. Tussenin worden twee cirkels van VHS-tape gevangen door de wind. Ze bewegen, ze dansen, ze veranderen continu. Anything can happen. Wat me interesseert, is kunst als een vorm van geaccumuleerde energie, als een leven op zichzelf. Je kan deze sculptuur zien als een abstractie, als lijnen in de ruimte, maar ook als een concrete readymade. Ik hou van die ambiguïteit. Er is aan deze sculptuur niets robotisch of voorspelbaars, het is een kwestie van simpele fysica. De VHS-tape heeft een geheugen, hij heeft iets opgeslagen uit het verleden, maar in mijn installatie danst hij in het hier en nu. Ik verbind het verleden met het heden.'

Annelies Verbeke, schrijfster

Lichtheid laat toe te tonen in plaats van te beweren, aan te sluiten bij de tegenstrijdigheden in plaats van ze vruchteloos te lijf te gaan, te vliegen in plaats van te kiezen. Ik hou van niet-opdringerige, maar doeltreffende humor en een ritme dat wegdanst van het grote gelijk. Die lichtheid vond ik als lezer het voorbije jaar in De herinneringen zien mij, de verzamelde gedichten en korte verhalen van Tomas Tranströmer, in de romans en korte verhalen van David Albahari (lees Götz en Meyer om te begrijpen dat lichtheid niet noodzakelijk een licht onderwerp impliceert), en in Lief leven, de nieuwste verhalenbundel van de 81-jarige Alice Munro. In het theater verdient het driedelige De wederopbouw van het Westen van De Koe een speciale vermelding, alsook Waar het met de wereld naartoe gaat, daar gaan wij naartoe van Hof Van Eede (de dochters van De Koe).

Ante Timmermans, beeldend kunstenaar

55_lichtendevoorbeelden_Eels380.jpgIk kies het album ‘Beautiful Freak’ van Eels. Het niets is licht en zwaarte is het niet aanvaarden van het niets. Het niets is zwaar en lichtheid is een manier om ermee om te gaan. Hoe je het ook bekijkt of beleeft, eenmaal je dat beseft, is er geen weg meer terug. Wat rest, zijn pogingen en probeersels, de uitweg van het creëren, de zoektocht naar lichtheid, ondanks of dankzij de zwaarte. Dingen die de kleinkinderen zouden moeten kennen ... I wish there were more just like you, Mr. E.

Benjamin Verdonck, theatermaker

Het eerste waar ik aan denk, is een werk van Honoré d'O in het Middelheimmuseum van Antwerpen. Het heet shouting is breathing in circumstances en bestaat uit twee wieltjes op een paal, die met behulp van touwen verbonden zijn met twee grote, tegenover elkaar staande bomen. 55_lichtendevoorbeelden_Verdonck380.jpgWanneer de wind de bomen doet bewegen of wanneer de wieltjes draaien, gaan de touwen ertussen op en neer. Dan schijnt het mij toe dat er iets staat te ademen. In dat iets wat ik niet zie, huist voor mij de lichtheid. Soms fiets ik naar het Middelheim, alleen om naar dat werk te kijken en denk dan aan het liedje ‘Puisque la terre est ronde mon amour, t'en fais pas’.

Ik moest ook nog denken aan een kunstwerk van Philippe Petit. Op 7 augustus 1974 spant hij ongevraagd een ijzeren kabel tussen de toppen van de nauwelijks voltooide Twin Towers in New York, en wandelt er vervolgens onbeveiligd over. Bijna aangekomen, staat de politie hem op te wachten. Waarop Petit zich omdraait en terugwandelt. Hij zal de oversteek acht keer maken (op meer dan 400 meter hoogte), vooraleer hij zich overgeeft.

Bruno Vanden Broecke, acteur

Op het gevaar af in herhaling te vallen, wil ik toch weer de graphic novel Jimmy Corrigan, the Smartest Kid on Earth (en zo veel meer) van Chris Ware onder de aandacht brengen.Ik heb hem al tig maal cadeau gedaan en onlangs herlezen_._ Het blijft een zeldzame combinatie van licht en zwaar, licht en donker, luim en ernst, strip en literatuur. Ware kan in één prent meer vertellen en overbrengen dan velen in één roman of gedicht. Je verwacht ook helemaal niet dat een beeldverhaal tegelijk zo kan slaan en zalven.

Ik bewonder Mr. Wares lef om, een pak genadelozer dan Woody Allen, zichzelf als inzet te nemen om universele gevoelens als eenzaamheid (zo veel eenzame mensen; jezus, het lijkt alsof ze elk jaar verdriedubbelen), verdriet, opwinding en specifiekere thema's als familie, afkomst, erfelijke belasting en menselijk falen te beschrijven, te tekenen en te tonen in een vorm die ikzelf in de jaren daarna nooit meer zo vernieuwend ben tegengekomen bij anderen. Tekeningen vol zorg, vol details, vol absoluut gevoel voor esthetiek. Bijna alles wat de man maakt, zweeft rond een kern die uit een vraagteken bestaat. Wie ben ik? Wie zijn wij?

Een groot saluut aan Chris Ware!

Charif Benhelima, beeldend kunstenaar

55_lichtendevoorbeelden_Benhelima380.jpgIk denk aan het heropgeviste werk van Doug Wheeler: SA MI 75 DZ NY 12 (1968/2011). Het werk, een installatie, onderzoekt de materialiteit van het licht, met nadruk op de fysieke ervaring van de kijker, en op de eindeloze ruimte. Niets in de installatie is zichtbaar, in de zin van waarneembaar. Ze suggereert een fysieke ruimte waarin de kijker absoluut niet in staat is zich te concentreren. De contourlijnen om de installatie verschijnen en verdwijnen, in een tijdspanne die zelden korter is dan een uur. Het is een tijdscyclus van licht, die geleidelijk de zonsopgang tot het volledige daglicht imiteert. En terug, from dawn until dusk.

Daniël Rovers, schrijver

Jeroen Willems in Twee stemmen (regie: Johan Simons), gezien vanaf de eerste rij. In 2011 was dat: zo overrompelend dáár dat de neiging groot is de hele tekst uit te schrijven en met klemtonen en pauzes en kleur aan te geven wat de acteur ermee doet, maar de pen is al uit je hand gevallen en het toneel geen toneel, de acteur geen acteur meer, maar een weifelende intellectueel, machtspoliticus, economisch analist, nymfomane, Shell-directeur, alsof een ziel geen zwaartekracht kent.

Evert Crols, B-Architecten

55_lichtendevoorbeelden_Crols380.jpgDe lichtheid in Modified Social Benches van Jeppe Hein bestaat erin dat het je onmiddellijk tot nadenken aanzet over sociale interactie (in de publieke ruimte). Het heeft een bijzonder lage (of beter: geen) drempel, en spreekt mijns inziens een breed publiek aan zonder zich op te dringen of drammerige boodschappen te verkondigen. Er zit humor in zonder een grap te zijn!

Meer van dat.

Felix Van Groeningen, cineast

55_lichtendevoorbeelden_VanGroeningen380.jpgIn de jongste drie films van Jacques Audiard (De battre mon coeur s'est arrêté, Un prophète en De rouille et d'os) zien we steeds hoofdpersonages die op zoek zijn naar een 'lichter' leven, en dat door kunst, vrijheid of liefde na te streven. Hij toont gehavende mensen, die zich ondanks de blutsen en de builen die ze tijdens hun zoektocht oplopen, toch ontplooien: op de een of andere manier hebben ze aan het eind van het verhaal een 'lichtere' toekomst. Audiards verhalen zijn romantisch zonder klef te zijn, hebben iets rauws en toch ook een sprookjesachtige en magische verwondering. Voor mij is Jacques Audiard dan ook een meester in de lichtheid.

Francis Alÿs, beeldend kunstenaar

Laat dit gedicht maar voor zich spreken:

somewhere i have never travelled

somewhere i have never travelled, gladly beyond

any experience, your eyes have their silence:

in your most frail gesture are things which enclose me,

or which i cannot touch because they are too near

your slightest look easily will unclose me

though i have closed myself as fingers,

you open always petal by petal myself as Spring opens

(touching skilfully, mysteriously) her first rose

or if your wish be to close me, i and

my life will shut very beautifully, suddenly,

as when the heart of this flower imagines

the snow carefully everywhere descending;

nothing which we are to perceive in this world equals

the power of your intense fragility: whose texture

compels me with the colour of its countries,

rendering death and forever with each breathing

(i do not know what it is about you that closes

and opens; only something in me understands

the voice of your eyes is deeper than all roses)

nobody, not even the rain, has such small hands

― E.E. CummingsSelected Poems

Guy Cassiers, regisseur

55_lichtendevoorbeelden_James Turrell 3.jpg

Ik vind ‘lichtheid’, in de twee betekenissen van het woord, in het werk van James Turrell. Hij heeft zijn hele oeuvre gebaseerd op het medium licht. Licht wordt het materiaal waarmee hij ruimte creëert. Voor mij zijn Turrells werken een vorm van mise-en-scène: hij isoleert de toeschouwer en plaatst hem in ongewone situaties. Hij creëert ruimtes waarin de menselijke perceptie licht lijkt te vangen of zelfs lijkt te kunnen vasthouden. Net als in Plato’s grot word je weg van de realiteit geplaatst, en krijg je tijd en ruimte om de reflectie van de werkelijkheid (op de muur waarop het licht valt) te kunnen volgen. Turrell verhevigt mijn zintuiglijke vermogen. Hij laat me nadenken over de imperfectie van onze perceptie. Hij leert ons na te denken over het fenomeen projectie. Zijn kunst vindt plaats ‘voor’ het oog en openbaart tegelijkertijd wat er ‘achter’ dat oog aan mogelijkheden plaatsvindt. Zo laat hij het licht ons inlichten.

Herman Brusselmans, schrijver

De lichtheid wordt in mijn optiek het beste aan de oppervlakte gebracht in het schilderkundig oeuvre van Albert Mastenbroek. Z'n gigantische, felgekleurde appelen, peren, papegaaienbekken, op de rug liggende schapen, teddyberen … tonen ons niet alleen licht in de letterlijke betekenis van het woord, maar ook luchtigheid, zij het met scherpe kanten die prachtig afgerond worden door verf, zoals die door iedereen in de dagelijkse winkel te koop is.

Jan Lauwers, theatermaker

55_lichtendevoorbeelden_Pierre Huyghe.jpgBij het woord ‘lichtheid’ denkt men onmiddellijk aan ‘ondraaglijk’. Maar lichtheid is niet ondraaglijk. Lichtheid is gewoon erg moeilijk. Daarom verschuilen vele kunstenaars zich achter donkere, zwarte, obscure inhouden en vormen. Kunst hoeft dat niet te zijn. ‘Lichtheid’ verreist een enorme deskundigheid en een zekere vorm van virtuositeit om niet te verworden tot lichtzinnigheid. De Vlaamse Primitieven waren de grootmeesters van de lichtheid. In de hedendaagse kunst is lichtheid een koppig taboe. Te vaak wordt lichtheid verward met vermaak. Het hondje van Pierre Huyghe is hopeloos licht en verschuilt zich graag in donkere bosjes.

Koen Peeters, schrijver

'Ogen': zo heet een gedichtje van een jongeman die sterft aan tbc in een sanatorium. Datum, plaats: 18 maart 1928, Miavoye-Anthée in de Ardennen. De man werd er zelfs op het kerkhof begraven, maar nadien – ongetwijfeld zeer feestelik – herbegraven op het Antwerpse Schoonselhof. Zijn naam: Paul van Ostaijen. Het is zijn voorlaatste nagelaten gedicht, opgenomen in de Verzamelde gedichten. Het gaat over ogen. Een man kijkt naar een vrouw, blijft kijken, zonder haar te vatten, zoals een bootje aan de einder hangt, blijft liggen, maar niet verdwijnt. Het is van een sublieme, amper draaglijke lichtheid.

Maud Vanhauwaert, dichter-performer

Toyo Shibati moest op 92-jarige leeftijd stoppen met klassieke dans, vanwege rugklachten. Ze begon met dichten. In de bundel Geef de moed niet op staan verzen die bijna onverdraaglijk licht zijn, zoals 'ik zal mijn best doen / antwoord ik / in mijn binnenste / en hup / ik sta op'. De verzen zijn als bleke, knokige beentjes: je zakt er zo door. En toch. Je kan de regels ook als rimpels zien: ze trekken het gewicht van de jaren genadeloos samen. De betekenis is onontkoombaar.

Michiel Hendryckx, fotograaf

Ik heb het vermoedelijk van een vriend geleerd, het weigeren de wereld op te delen in klein, goed en nog beter. Vooral zij die het verschil maken tussen hogere en lagere cultuur, zijn te beklagen. Ze gedragen zich als harteloze rechters over hun eigen leven. Melitta Bentz heeft de wereld meer gegeven dan Marcel Proust. In die zin is dan ook de cd Paper Airplane van Alison Krauss & Union Station van belang. Die muziek heeft me de voorbije maanden alleen geluk gebracht.

Piet Arfeuille, theatermaker

Vele kunstenaars zijn bedreven in de lichtheid, er is niet echt iemand die daar voor mij in bovendrijft. Misschien moet ik de cineast Tsai Ming Liang vermelden, wiens werk ik fantastisch vind, omdat zijn lichtheid de absurditeit van het dagdagelijkse als onderwerp heeft, de poëzie van de banaliteit eigenlijk. Voor voorstellingen als Are you ready, are you ready for love en 2019 (Droomspel) was hij voor mij zeer inspirerend.

55_lichtendevoorbeelden_The Wayward Cloud, Tsai Ming Liang.jpgMaar ik weet niet of ‘lichtheid’ zo aan me besteed is. Ik ben in eerste instantie gegrepen door zwaarte en complexiteit, of positiever gezegd: poëzie en diepte. Denk aan een cineast als Andrej Tarkovski, die ik regelmatig herbekijk, bestudeer en vaak niet helemaal begrijp. Niet dat er geen humor en lichtheid in me zit, en die sluipt ook wel (mondjesmaat) binnen in mijn oeuvre, maar als puntje bij paaltje komt, kies ik toch meestal voor het ernstiger werk. Ik vind zelfs dat deze vermakelijke tijden een beetje ten onder gaan aan al die ondraaglijke lichtheid, ook al weet ik dat die in het beste geval dieper kan grijpen dan de rechtstreekse weg waarmee zwaarte soms zijn onderwerp opzoekt.

Ronny Delrue, beeldend kunstenaar

Enkele jaren geleden, tijdens de kunstbeurs Fiac in Parijs, werd ik naar een klein schilderij van Morandi gezogen. Ik vergat meteen het commerciële van het hele gebeuren, en stapte in een plastisch avontuur: een wereld van potjes en flesjes die leidde tot fundamentele schilderkunst. De verf, de penseelstreek en de toets kaatsten en weerkaatsten het licht ... Het stilleven nam me op in een leven vol beweging.

Sidi Larbi Cherkaoui, choreograaf

55_lichtendevoorbeelden_Up, Disney _ Pixar.jpg

Ik vond de animatiefilms Up (2009) en WALL-E (2008) van Pixar mooie voorbeelden van lichtheid. Het werk van Pixar vindt steeds een manier om ludiek en zeer eenvoudig erg positieve en grappige situaties uit te tekenen. Ze schijnen een aangenaam licht op de schaduwzijde van het leven, waardoor bepaalde, soms moeilijke onderwerpen bespreekbaar worden, en dat voor een erg divers mainstreampubliek.

Lichtheid is inderdaad een zwaar onderwerp. Het hangt samen met humor, met speelsheid, met alles wat aan de oppervlakte ligt, met een kinderlijke aanpak, met openheid en transparantie. Ik denk dus ook dat het erg belangrijk is om op de juiste momenten lichtheid in je leven en je acties en je kunstbeleving toe te laten. Het houdt alles in evenwicht. Te veel van het ene of het andere brengt je zelfbeeld en je wereldbeeld uit balans. Het is zoals met zwart of wit in een schilderij: je hebt de twee nodig om werkelijk perspectief te creëren.

Stefan Hertmans, schrijver

55_lichtendevoorbeelden_Hertmans380.jpgEen werkelijk sublieme lichtheid heb ik gevonden in En atendant van Anne Teresa De Keersmaeker – gedanst op een zomerse valavond tot diep in de schemer, aftastend en trefzeker, met nu en dan de ijle stemmen van de zangers die de dansers leken te omgeven. De spanning van het motief – het wachten op 'iets' terwijl de schemer valt – is zo subtiel en geconcentreerd opgebouwd, zo vederlicht en toch melancholisch, dat deze voorstelling (samen met haar ochtendlijke pendant Cesena, waarin vanuit de schemer naar het licht wordt gedanst) voor mij is uitgegroeid tot een van de meest sensibele en intelligente kunstwerken die ik ooit heb gezien, op eenzame hoogte in de internationale kunstwereld – en wonderlijk genoeg vederlicht.

Wim Delvoye, beeldend kunstenaar

Mijn ideaal van lichtheid is die scène uit Gold Rush met Charlie Chaplin. Het is een dansact met behulp van twee vorken en twee sandwiches. Iedereen kent die scène. Ze is meesterlijk en 'licht'. Ze heeft ook iets met ‘panache’ te maken, ook weer zo'n interessant woord.

Peter Morrens, beeldend kunstenaar

55_Morrens500.jpg55_Morrens2500.jpg