Le nouveau sexisme est arrivé

Door Celia Ledoux, op Tue Oct 16 2007 16:34:06 GMT+0000

De nieuwe biografie van Anna Nicole Smith, Une chic fille, leek een doos van Pandora: een vreemd fenomeen op zich, schijnbaar onschuldig, maar eenmaal open een doos vol vuile ontdekkingen. Maar laten we niet vooruitlopen - u bent waarschijnlijk al blijven steken bij de Anna Nicole Wiedattum-ook-alweer? En het begon ook bij mij allemaal met naïeve verwondering: als een deus ex machina belandde het boek op mijn bureau.

Dat deze biografie geschreven werd door een collectief genaamd Collectif Inculte verklaart wel iets, qua plotse interesse voor blonde bimbo's. Vóór Une chic fille stond dit gezelschap al illuster onbekend om hun tweemaandelijkse literaire revue Revue Inculte. Ze namen ook in hun Editions Naives een paar kleppers van de westerse cultuur onder de loep. Van Perec tot Lacan via Joyce loopt hun lijstje, en dat soort namen schept vertrouwen.

Evengoed — of des te meer — is Anna Nicole Smith in die lijst van grote denkers-scheppers een zeer vreemde eend. Recent overleden, ex-playmate, miljardairsvrouw, een van de eerste Amerikaanse sitcomcelebs (en daarmee gangmaker voor even diepgaande series als de Pfaffs en The Osbournes) — kortom, alles waarom Anna Nicole bekend was, staat haaks op het intellectueel palmares van het Collectif. Anna Nicole leek uitsluitend bezig te zijn met uiterlijk, voorkomen en schijn. Het zijn van een celebrity lijkt haar enige verdienste. Welke boodschap probeert het collectief daarmee over te brengen?

Illustratie Vigdis DecauterOm die vraag te beantwoorden moet Une chic fille zelf onder de loep. De cover van het werk is zuurstokroze, net zoals Anna zelf. Vooraan staat ze gepixeld in portret als een digitale versie van Warhols Marilyn. Op de achterflap wordt ook al overvloedig naar Marilyn Monroe verwezen; dat is geen toeval meer. En de vergelijking is vreemd: oppervlakkig had Smith inderdaad iets weg van de blonde diva, maar de vergelijking zou in de USA waarschijnlijk op algemeen afgrijzen onthaald worden. De herinnering van Marilyn wordt er hooggehouden als die van een tragische maar gevoelige en zelfs intelligente diva, die kan buigen op een indrukwekkend palmares.

Smith wordt niet alleen vergeleken met grote intellectuele innovatoren en trendsetters maar wordt ook nog voorgesteld als toonbeeld van glamour, klasse en klassiek sterrendom. En dat voor een vrouw voor wie het zich conformeren aan een ideaalbeeld een levenswerk leek. De kloof tussen haar vermeende persoonlijkheid en diegene die Collectif Inculte hier portretteerde, wordt alleen maar groter.

De achterflap geeft ook nog een soort missie mee aan het boek: 'Ce roman polyphonique (…) convoque les voix de ceux qui l'ont croisée, anonymes ou célébrités, cherchant à rendre corps à cette Nana de l'ère Botox, le collectif inculte dessine le portrait d'une chic fille, ambitieuse et candide, modèle paradoxal d'une certaine Amérique mythique et mythomane.' ['Deze polyfonische roman probeert via de stemmen van wie haar kende — bekend of anoniem — deze "griet van het Botoxtijdperk" te belichamen, en zo schetst Collectif Inculte het portret van een chique meisje, ambitieus en oprecht, het paradoxale model van Amerika's mythische en mythomane kant.'] De ambitie spat ervan af. In deze roman-slash-biografie-slash-sociologisch onderzoek moet er buiten het diepteportet van een vrouw ook een stuk Amerika worden geschetst. En dat in amper 189 pagina's.

AMERICANA (GE)THRASH(T)

Collectif Inculte heeft — naast wellicht een genietbaar boek schrijven — met Une chic fille dus twee objectieven: het titelpersonage 'tot de hunne maken', en een portret van Amerika en de Amerikaanse droom schetsen. Het is een vreemd moment om dat tweede objectief als thema van een boek te kiezen. Met de internationale afkeuring tegenover politiek Amerika en de teloorgang van zijn economie is de Amerikaanse droom verder dan ooit. The Wild West roept vandaag beelden van nieuwe armoede, het failliet van een liberaal systeem, welvaartziekten en waardenverlies. Geen dromen van een betere toekomst, maar een symptoom van een zieke wereld. Op dit moment is The Wild East waar de toekomst ligt, behalve blijkbaar in het universum van Une chic fille.

Nochtans spreekt de roman dat dorre beeld niet tegen. Vanaf pagina één wordt de chic fille in kwestie niet _ge_schreven, maar _be_schreven in de meest letterlijke zin. Per kort hoofdstukje mag één persoon uit haar leven of entourage zijn zegje doen rond en over Anna Nicole, née Vickie Lynn Marshall. Chronologisch wordt zo haar leven doorlopen van haar op jonge leeftijd weggelopen vader ('Vickie l'alien elle se trouvera bien un père parmi les amants de Virgie') tot de lijkschouwer: 'la poitrine, incisée, a révélé la présence de deux implants'.

De massa stemmen die Anna Nicole oproepen, worden verondersteld geloofwaardige Amerikanen te zijn, maar zijn stuk voor stuk vlakke karakters. Dat het simpele mensen zijn is daarbij geen excuus. Dit zijn bordkartonnen poppen die het over weinig meer hebben dan tieten, kont en wat hen op dat moment toevallig parten moet spelen — de hitte bij het wachten in een auto, het gegil van hun vrouw bij het thuiskomen, de tics van anderen. Jammer genoeg krijg je als lezer geen enkele gelaagdheid of interessant houvast mee.

Een mogelijk interessante piste was het verkennen van die platheid geweest. Couleur locale kan tot meesterwerken inspireren. Dat is hier jammer genoeg niet het geval. Tussen pijnlijke Engelse taalfouten en het overmatige gebruik van slang valt het beschrijven van een 'authentiek Amerika' in het water. Une chic fille is er in zijn Americana-beschrijving alleen consistent in dat er voor de vlakke karakters een even 'neppe' wereld wordt voorzien.

Research is er wel gedaan. Negen leveranciers komen in het boek — zoals wellicht in haar leven — dagelijks langs, terwijl Anna zich opsluit in haar mansion. Stuk voor stuk mogen ze een hoofdstuk lang hun zegje doen en op die manier bewijzen dat Collectif Inculte zich in Smiths leven heeft ingegraven. Waarom dan de vlakke setting? En waarom dat soort lege informatie documenteren?

HET LEVEN ZOALS HET IS, OF JUIST NIET?

Plat of niet, deze karakters zijn de enige gidsen door het boek om zowel de tweede als de hoofddoelstelling na te gaan: Anna Nicole Smith, naakt op de enige manier waarop we haar nog niet konden zien. En één ding hebben de vertellende personages gemeen: ze geven een duidelijk beeld van wie la Smith is en wat ze voor hen betekent. Maar terwijl het boek verder meandert, nemen steeds andere, nieuwe personages het woord om afscheid te nemen voordat enige diepgang wordt opgebouwd. De parade van platte karakters blokt elke kans op een nieuwe dimensie af. Geen zweem van mythe of intrige wordt de lezer gelaten.

Eén van de talloze personages is Anna's zwembadschoonmaker. Hij heeft haar nog nooit gezien en droomt over haar terwijl hij blaadjes wegzuigt. Dat beeld is symptomatisch voor het hele boek: ook de lezer krijgt geen glimp te zien. En op die manier slaagt de roman op een ontluisterende maar wonderlijk perverse manier in zijn opzet. De vermoedelijke verveling en doelloosheid van Smiths leven hangen immers als een zwarte sluier over elke pagina. Une chic fille is inderdaad een perfecte weerspiegeling van Anna Nicole Smith in één aspect: het is een stomvervelend, doelloos boek.

De ene keer dat Anna Nicole zelf het woord krijgt in het boek — wanneer haar borstimplantaten net zijn geplaatst — is wellicht de grootste gemiste kans. Dit zou een duik kunnen zijn in haar gedachten, een verklaring die alle waanideeën in perspectief plaatst, een frame waarin het boek betekenis vindt. Maar tussen het oeverloze gepraat over haar nieuwe fake boobs en wat iedereen ervan denkt, vind je maar één zin met inhoud. Niet over zichzelf, maar over de mensen in haar leven: 'Je suis en train de les échapper et à la limite, qu'ils assistent à mon départ, à comment je vais m'élever, devenir un rêve inattaignable — leur rêve.'

En dat is het ergste: waar een heel boek lang al harder wordt geprojecteerd dan tijdens een middagje kleiduifschieten, biedt dit hoofdstuk daarin domweg bevestiging. De projectie — de fictieve Anna Nicole — lijkt een verantwoording aan haar eigen projectie te willen geven, een paradoxale, zelfs duizelende gedachte die niets aan het boek bijdraagt, tenzij misschien een perverse geruststelling van en voor schrijvers die voelen dat ze op een loos pad zitten.

Zowel tekst als boek blijven daardoor hol en steriel — het leven zoals het is tot opperkunst verheven in een leven waarover niets te vertellen valt. De fakeness hier is inderdaad die van reality op tv: de feiten onderschikkend aan de makkelijkst te volgen en toch oppervlakkig gezien spectaculairste uitzending. Reality tv heeft dus ook de serieuze letteren veroverd. Hopelijk stopt het meteen hier.

Toch valt het slagen, of minstens het zijn, van dit boek te verdedigen. Toegegeven, het vertelstandpunt in de derde persoon lijkt een excuus voor de schrijvers om zich uit te leven op eendimensionale karakters die als een verzameling stereotypes voorbij paraderen. Inderdaad, het ontbreken van één kritische noot en subtiliteit zorgen voor een steriele en toch karikaturale beschrijving van zowel Amerika als Anna Nicole Smith. En toch maakt dat vertelperspectief de roman interessant malgré soi. Niet als leesvoer, wel door wat er ontbreekt in de thematiek: het onderwerp zelf, en wat dat totale ontbreken kan aangeven. Want waarom zou een schrijver — laat staan verschillende — zijn onderwerp verstoppen? Waarom er compleet aan voorbijgaan? Hoe kan een schrijver dat überhaupt over zijn hart krijgen als er niets ernstigs aan de hand is?

POSTFEMINISME EN ANNA NICOLE: IN HETZELFDE BEDJE ZIEK

Een volhardende lezer die Une chic fille doorkauwt, wordt niet beloond. 'It's very expensive to be me', de quote van Anna Nicole Smith aan het begin van het boek, brengt evenveel bij als de volledige roman. En wellicht is dit de meest interessante zin uit het hele boek. Al lijkt hij immers niet al te veel inhoud te dragen, hij brengt een belangrijke psychologische verwarring naar boven. Hij toont immers dat zelfs Smith het onderscheid tussen 'zijn' versus 'eruit zien' of 'lijken' niet uit elkaar kon houden.

De makkelijke verklaring daarvoor is de meest beperkte. Ze houdt in dat Smith, een volwassen klein meisje met 'boobs bigger than life itself', zelf verward was over waar haar authentieke zelf begon en haar geprojecteerde, geïnternaliseerde verwachting eindigde. Het is best mogelijk dat zij, als omhooggekatapulteerde starlet, zelf niet in staat was om de kaleidoscoop van verwachtingen en dromen die op haar werden geprojecteerd (en waarvan het boek één grote waardeloze reproductie is) te onderscheiden van haar werkelijke ik. Dat Collectif Inculte dat dacht te kunnen omzeilen, zou getuigen van een flinke dosis lef — dat ze echter een boek schreven dat er volledig aan voorbijgaat is onbegrijpelijk.

Verder zoekend komen er meer en verontrustendere mogelijkheden aan het licht. Want het postfeministische tijdperk en Anna Nicole Smith blijken verdacht veel gemeen te hebben. Vandaag is feminisme immers bijna weer tot taboewoord verworden. Gelijkheid tussen man en vrouw lijkt een gegeven, de vrouw zelf alomtegenwoordig. Toch tieren loonkloven, mishandeling en antibevrijdingstendenzen welig. Net zo wordt Anna Nicole Smith hoofdpersoon van een boek dat op zijn beurt een verzameling van loze projecties is over haar, en niet van haar. Het iconograferen van een Anna Nicole Smith op zich is al symptomatisch voor het vrouwenbeeld op dit moment: maakbaar, plooibaar, versnijdbaar. Maar de vergelijking gaat nog verder.

In het zogezegde tijdperk van de vrouw lijkt het vreemd om dit soort kwesties aan te snijden. Vrouwen worden als nieuw ontdekte doelgroep voor marketeers overal aangesproken en afgebeeld, en de tekenen daarvan zijn makkelijk te verwarren met bevrijding of extra ruimte voor vrouwen. De opkomst van VIJFtv, Vitaya, Vitaliteit, … kortom tv-zenders volgepropt met 'vrouwelijke' content, doet uitschijnen dat vrouwen het kleine scherm hebben overgenomen. Series over vrouwenproblemen, vrouwenthema's, vrouwenwensen worden geproduceerd bij de vleet. De 'sterke' filmheldinnen zoals Lara Croft, the Bride, de X-Men-babes en zelfs de Desperate Housewives lijken geen mannen meer nodig te hebben. Phara de Aguirre, Martine Tanghe en Frieda Van Wijck krijgen elk een eigen programma. En natuurlijk wordt reclame, de motor voor al die nieuwe media, steeds vaker op vrouwen gericht — zelfs voor 'mannelijke' producten als auto's en alcohol.

Die sterke vrouwenbeelden ziet er van dichtbij bekeken zo fake uit dat het verbazend is hoe weinig eraan getornd wordt. Alleen al een vergelijking van heldinnen maakt van het tijdperk van de vrouw een flink wankel statement. Vergelijk Cagney and Lacey, de sterke politievrouwen uit de jaren tachtig met de X-Men-meisjes, die mooi, ideaal en geheel karakterloos zijn. Plaats Emma Peel — wetenschapster, vechtersbaas en toch een zeer vrouwelijk karakter, naast Lara Croft, een karikaturaal opgeblazen pornobarbie. De zogezegd gedateerde vrouwenbeelden uit een tijd dat gelijkheid nog niet als gegeven werd bekeken, lijken een stuk echter. Juist door hun kleine kantjes en problemen zijn ze werkelijkere vrouwen dan de huidige onfeilbare idealen. En inderdaad, reeksen als Desperate Housewives en Sex and the City die volledig rond vrouwen en hun zogezegd typische problemen draaien, zijn vandaag alomtegenwoordig. Net die reeksen stellen vrouwen voor zoals in de jaren 1950: ze hoeven niet te werken of doen het nooit in de reeks, hebben een perfect huis, worden echter voortdurend in beeld gebracht terwijl ze winkelen of hun nagels, huid, haar of andere onderdelen in topconditie laten brengen, hebben daarvoor ook — op miraculeuze wijze verkregen, want werken doen ze dus niet — bakken geld. En waarvan stellen al die onfeilbare vrouwen hun glamourleven in dienst? Het vinden van een man. Waaraan herinnert dat ons alweer? Juist: aan het spelen met de barbies. Dit keer in fictievorm.

Oorspronkelijk bracht de bevrijdingsstrijd van vrouwen interessante vrouwenthema's en -karakters met zich mee. Vandaag worden die thema's niet uitgediept maar gewist, net als de diepgaande bevrijdingsdimensie die de originelen in zich droegen. Sterke vrouwelijke hoofdpersonages vandaag zijn veelal spectaculaire, maar platte vechtmachines, Charlie's Angels die meestal in dienst van een man vechten en alleen praten over auto's, neuken en drank. Kortom: mannenkarakters, gespeeld door vrouwen. Waar vrouwengevecht en -verzet in de jaren 1960, 1970 en zelfs 1980 een te bevechten recht en daardoor een daad van revolutie en verzet tegen het toenmalige establishment was, lijken we vandaag overspoeld door schijnbaar sterke vrouwenbeelden met een bedenkelijke tendens. Sterk zijn is een banale eis geworden, niet van maar naar vrouwen toe, net zoals het zijn van een goede moeder, een verleidelijke minnares, een multitaskend werknemer, of een ander, zoveelste vakje op een lijst verplichte eisen.

Is Anna Nicole Smith in dat kader — haar eigen persoonlijkheid verdrongen door verwachtingen, meningen en opgedrongen verplichtingen — een schrikbeeld van de toekomst? Of een treurig icoon voor een sluipend gif in het heden?

DE VROUW: WEER RICHTING ONZICHTBAARHEID?

Anna Nicole Smith was eigenlijk een prototype voor de bionische vrouw: chirurgisch opgespoten en aangepast, en zich desnoods met massa's gevoels- en stemmingsmedicatie een weg slikkend naar volgzaamheid en conformisme. Ze was de girl next door bij uitstek en buiten proportie, en dat ideaal lijkt even dichtbij te komen en akelig normaal te worden. Wat tot voor kort als onmogelijk schrikbeeld werd gezien en als Amerikaanse uitwas, lijkt tot globale ideale-vrouwbeeld uit te spreiden. Bekeken als sterk en bijna-ideaal, wordt de hedendaagse vrouw nu al verwacht een Kali te zijn met onnoemelijk veel armen, een projectiescherm waarop naar believen onhaalbare verwachtingen worden geprojecteerd. Eerder dan aandacht, worden er via al die specifieke mediakanalen verwachtingen voor de vrouw gelanceerd. De vrouwen zelf worden onder die berg on-eigenschappen niet meer gehoord. Als Anna Nicole niet zo fout werd gevonden, zou ze vandaag wellicht een boegbeeld zijn. Hoe trashy Une chic fille het thema dan ook aangepakt mag hebben, mogelijk rook ook Collectif Inculte ergens wel lont.

Eenmaal erop gespitst is het moeilijk om de signalen, die haast geen tegenstand uit intellectuele kring ervaren, niet meer te zien en bedenkelijk te fronsen. Onze overgemediatiseerde samenleving vuurt op de vrouw als icoon een veelvoud aan ideale vrouwenbeelden af, elk onfeilbaar op hun eigen manier. Versterkend werken die niet, en als onhaalbaar ideaal verslinden ze de werkelijkheid tot er geen plaats meer is voor de realiteit. Onverwacht hebben de Anna Nicole Smith van Collectif Inculte en de meest traditionele aller vrouwen, het Maria-moeder-maagdbeeld dan ook een fundamentele eigenschap gemeen: elk kostuumpje kunnen ze aan, elk rolletje spelen ze, en spreken doen ze in zeer beperkte mate en liefst netjes volgens het verwachtingspatroon van het moment.

Dergelijke rolmodellen promoten vandaag op massale manier een oververtegenwoordiging van vrouwenbeelden zonder geluid, alweer zonder merkelijke tegenstand uit welke hoek dan ook. Daardoor wordt elke kwalitatieve maatschappelijke vooruitgang van vrouwen op dit moment bij voorbaat onmogelijk gemaakt. En juist doordat het vrouwenbeeld zo alomtegenwoordig en toch onuitgesproken is, worden zelfs veel vrouwen zich alleen heel terzijde bewust van het probleem. Bovendien is de feministische golf voorbij, en een brede maatschappelijke opvolging is er niet gekomen. Binnen het vakje Genderstudies kan men iedereen kwijt die over vrouwenbeelden wil nadenken, en er wordt in de publieke opinie weinig ruimte gemaakt voor hun conclusies — die vaak degelijk, pijnlijk, maar te-gecompliceerd-voor-snelle-media zijn. Kortom, wie zou moeten tornen aan de tentoongespreide lichamen en stand van zaken krijgt meestal niet eens een tribune. De strijd om meer vrouwenrechten, om een grotere vrijheid, is vlotjesweg herschreven naar een zoveelste beeld dat te vervullen is — de werkende/ barende/ mooiwezende/ sex kitten-vrouw, en dus naar een zwaarder keurslijf. Het 'mogen zijn' verwordt tot 'moeten (kunnen) weerspiegelen'.

Overdreven? Misschien. Maar waarom wordt protest over de huidige man-vrouwbalans zo vlotjes opzijgeschoven? Zijn we dan zo gelijk geworden? Dan is het wel vreemd dat Martine Prenen nog steeds te oud wordt, maar haar mannelijke collega's zich een twintig jaar langere carrière kunnen permitteren voor het zover is. Of dat zenders en programma's 'voor vrouwen' van het scherm druipen, maar de beslissingen worden gemaakt in de wielerclub van Woestijnvis. Zo ook mag R&B vandaag vrouwen tot tieten en kont herleiden zonder dat in vraag te stellen, met als indirect gevolg een verwrongen voorbeeldfunctie door ho's en bitches in kleding, een sociale interactie en ondergeschiktheid van vrouwen die massaal wordt gevolgd door tienermeisjes. Zo krijgen Phara de Aguirre, Martine Tanghe en Frieda Van Wijck inderdaad een programma, maar treden ze geen van allen buiten de veilig vrouwelijke vorm van de human interest … Zo heeft het babe-isme zich dermate ingeworteld sinds de jaren 1990 dat we het al niet meer bevragen.

Zoetjesaan verschuiven de normen. Anna Nicole Smith, een babe volgens het boekje, was alle inhoud verloren en had niets te geven behalve beeld. Dat juist zij een icoon wordt op dit moment laat weinig goeds vermoeden voor de toekomst.