Joods Babylon in Tel Aviv

Het hoofd van Theodor Herzl in zwarte graffiti. Op de muren van de hele stad, op elektriciteitskabines, kiosken en straatstenen. Onder zijn lange baard de belangrijkste woorden uit Alt-Neuland, zijn Joods-utopische roman uit 1902: 'als je het echt wil, is het geen sprookje meer'. Tel Aviv, waar witte Bauhaus-villa's het waargemaakte sprookje belichamen, is de realisatie van die Joods-Europese utopie, de enige plek waar 'Zion' in haar oorspronkelijke betekenis zichtbaar is, als de nieuwe, moderne aanvang van het Bijbelse Land van Israël. Voor cynici is Bauhaus ondertussen een herinnering aan de blinde naïviteit van de Joodse pioniers. Maar de stijl overleefde, net als de droom.

Sommige stijlen zijn de eeuwige jeugd gegeven: ze beloven de toekomst. Renaissance, Jugendstil en International Style: ze wijzen voorwaarts. De grootste concentratie gebouwen in de Europese Internationale Stijl bevindt zich in het Midden-Oosten. Brits Palestina was de speeltuin van Europese Joden die opgeleid waren in de meest prestigieuze Europese avant-gardescholen. Ze trokken lang voor de holocaust naar het beloofde land om 'Zion' te ontwerpen. In 2003 zette Unesco 'the white city', het centrum van Tel Aviv, op de lijst van werelderfgoedsites.

MODERNISME OP ZANDDUINEN

In de jaren 1920, voor de aankomst van de architecturale genieën uit de studio's van Le Corbusier en Mendelsohn, bestond Tel Aviv uit twee doodlopende straten. Belle Epoque in een uitgestrekte vlakte wit zand. Tien jaar later vond het mirakel plaats door een samenloop van factoren: groeiend antisemitisme, pogroms onder muzikale begeleiding, een steeds bredere stroom aanspoelende Joodse vluchtelingen, nood aan woningen en de aanwezigheid van Joodse avant-gardearchitecten uit Europa. Tel Aviv is tot vandaag de enige stad ter wereld die helemaal in Internationale Stijl is opgetrokken. Op zwart-witfoto's verdwalen Bedoeïenen met kamelen tussen de strakke lijnen van Le Corbusier.

Internationale Stijl wordt in Israël 'Bauhaus' genoemd. Bauhaus is een bekende Duitse school waar Internationale Stijl werd onderwezen. De school werd in 1919 door Walter Gropius in Weimar gesticht en verhuisde later naar Dessau en dan Berlijn, waar ze in 1933 gesloten werd door het naziregime. Internationale Stijl was voor Bauhaus de architectuur van het aanbrekende socialistische tijdperk. Machine-esthetiek: we omarmen kunst en industrie, eenvoud, massaproductie van alledaagse objecten — van lepels en borden tot huizen. Simpele geometrische vormen (cirkel-bol, driehoek-prisma, vierkant-kubus) en primaire kleuren (rood-blauw-geel, wit-zwart). Gladde materialen: ijzer, lood, leer, klei, glas, hout. Eenvoud.

Met deze esthetische parameters als basis werd een witte stad gebouwd, ingrijpend gevoed door het Europese trauma dat werd aangewakkerd door droevige brieven uit het thuisland. Bitter weinig architecten uit het Tel Aviv van de jaren 1930 komen werkelijk uit de Bauhausschool. De sluiting van de school is het symbool van de verheerlijking van Europese culturele ballast door de regimes van Mussolini en Hitler, waar de Internationale Stijl al lang voor het ontstaan van het nazisme komaf mee wilde mee maken.

De bouw van 'the white city' in de stijl van de Europese avant-garde was het allereerste begin, het jaar nul van het zionisme. Een nieuw Parijs, een modern Berlijn, een nieuw Warschau moet verrijzen uit de witte duinen. _'_Now it's our turn. Now we will make it happen. We are living in óur future.'Bauhaus is Utopia.

UTOPIA, KUNST EN MACHT

Tel Aviv staat zo dicht bij futurisme als maar kan. Huizen zijn wit. Het zijn perfecte vierkanten, onderverdeeld in andere vierkanten die samen een spel van kubussen creëren. Architectuur creëert voor het eerst open ruimtes in plaats van de zware massa van muren en daken te benadrukken. Alles stoelt op de perfecte balans tussen witte muren en smalle openingen, lange tweedimensionaal rechte en driedimensionaal gebogen lijnen. Elk huis op de hoek tussen twee straten is gemodelleerd naar de rondingen van een scheepsboeg. In navolging van Le Corbusier worden de gebouwen op peilers gezet. Grote, glazen oppervlakken worden vervangen door kleine patrijspoorten om de hitte van de woestijn buiten te houden. Strakke lijnen. Lichtheid. Licht. Eenvoud.

De Israëlische invulling van de Internationale Stijl wordt in Groot-Brittannië veel correcter 'Zionist Style' genoemd. Tel Aviv is inderdaad de enige plek in Israël waar de utopische intenties van Zion zichtbaar zijn. Of waar de Joodse utopie tastbare werkelijkheid is geworden.

Op Rotschild Boulevard, de hoofdader van de unescosite wordt de geschiedenis van de pasgeboren utopie verder verteld: de Israëlische kunstenares Maya Cohen-Levy maakte enkele jaren geleden in opdracht van de steenrijke Mozesfamilie een interpretatie van zionisme als 'de terugkeer van het Joodse volk, als raven op de palmbomen van het beloofde land'. Voor de deuren van het nieuwe zakencentrum staan vier verkoolde staken waarop kale gieren naar de grond azen. In het centrum van Tel Aviv, op Yitzhak Rabin Square (Yitzhak Rabin, †1995) boort een massieve metalen driehoek zich in de grond om de gekmakende zwaartekracht van de plek tastbaar te maken. In Ramat Gan, ver van het centrum maar nog steeds in Internationale Stijl, krampen twee gigantische stenen armen zich in wanhoop uit de grond van het stadspark. 'You see, the struggle is all around us. There's no escaping.' Op het kruispunt van King George en Dizengoff Street kijken vier verroeste metalen honden met ontblote tanden naar de plek waar een zelfmoordterrorist op joods carnaval een tiental als tovenaar verklede kinderen met zich de dood innam.

In 2003, het hoogtepunt van de tweede intifada, huldige Unesco de stad met de volgende, zorgvuldig uitgekozen woorden: 'a rich and diverse local architectural language which remains unmatched by other modern centers (…), the city's optimism and lightness (…), this atmosphere leads to a dynamic lifestyle (…)'. Utopia is Bauhaus: het volhouden van de droom, de overlevingsdrang van een mondaine westerse stad ondanks een voortschroeiende en intens pijnlijke oorlog. Die levensdrang werd door de Verenigde Naties bekroond met de bescherming van Bauhaus als hedendaags werelderfgoed. Wat blijkt: Utopia is geen abstract concept in Tel Aviv. Het is directe actie. De enig mogelijke blik voorwaarts. Elk ogenblik het jaar nul, een nieuw begin. Stilstaan is achteruitgaan.

De stad werd gebouwd in een poging een nieuwe geschiedenis te schrijven voor het Joodse volk. Ze was een middel om de Europese realiteit een stap voor te zijn in het Midden-Oosten. Zo behoudt ze ook vandaag een korte voorsprong op haar eigen dagdagelijksheid. De stad is jong en staat in de steigers. Tel Aviv blijft zweren bij Bauhaus, maar dan in nieuwe, eenentwintigste-eeuwse dimensies. Nieuwe gebouwen zijn massiever maar nog steeds verbazend licht. Het zakencentrum van Ramat Gan is een eenvoudige, verticale (oogstrelende) compositie wolkenkrabbers. Het kolossale Azrieli Center bestaat uit drie reusachtige torens: een cilinder, een prisma en een balk. De buitenkant van de torens is bezet met tienduizenden, perfect gelijke glazen vierkanten, elk van een wit kader voorzien. De Moshe Avivtoren is het brandpunt van de diamantbeurs en met <st1:metricconverter productid="244 meter">244 meter</st1:metricconverter> het hoogste gebouw van Israël. De toren is een imitatie van het hoofdkwartier van de Deutsche Zentralgenossenschaftbank in Frankfurt, getekend door het postmoderne architectenbureau Kohn Pedersen Fox uit New York. Begin 2008 werd de bouw aangevat van de Elite Tower, een even hoge wolkenkrabber aan de andere kant van Jabotinsky Street, in dezelfde eenvoudige geometrische stijl. Moshe Aviv wordt nu al de 'city gate' genoemd. Binnen enkele jaren zal er letterlijk een postmoderne stadspoort van <st1:metricconverter productid="244 meter">244 meter</st1:metricconverter> hoogte voor Tel Aviv staan. 'This is our new st1:cityst1:placeBabylon</st1:place></st1:city>, you see?'

Nieuwe gebouwen in nieuwe ontwerpen die op hun beurt steeds revolutionair zullen blijven, in de pioniersgeest van Bauhaus en de zionistische droom. Licht. Een groot verschil met de loodzware atmosfeer van Jeruzalem, waar Joden in naam van Zion monsterlijke ruimteschepen of betonnen bunkers neerpoten om zich te beschermen tegen Islamitische dissidenten. Het foute futurisme. De Bauhausdroom is dan ook niet ver buiten Tel Aviv geraakt. De eerste en enige Hebreeuwse metropool bestaat slechts als een eiland in een droevige Israëlische realiteit. Architectuur die de werkelijkheid moet bevechten, een ideologisch paradijs, dat is wat overblijft van Bauhaus, geslaagd make-belief. Jongeren blijken weinig affiniteit met die droom te hebben: ze noemen Tel Aviv cynisch 'suitcase city' of 'legoland'. Voor sommigen onder hen zijn er net teveel barsten van diep verdriet in de Bauhausdroom. Hoe utopisch ook, Tel Aviv blijft een geterroriseerde stad waar geluiden van explosies vaak op de witte gevels echoën, waar de groteske radar van het centrale Israëlische legercommando als een injectienaald vanuit het midden van de stad het gewelf van het Midden-Oosten doorprikt.

POLITIEK, UTOPIE EN TAAL

Tel Aviv blijft leven en bewegen. De betonnen muur tussen de Arabische wereld en deze westerse enclave bevindt zich op twintig minuten rijden van het stadscentrum. Vanop de Westelijke Jordaanoever heb je een mooi uitzicht op de hele metropool. In de door Israël ommuurde Palestijnse stad Qalqilya tekenen Moshe Aviv en het Azrieli Center zich donker af tegen de horizon, aan een kust die verboden terrein is voor Palestijnen. In de utopie van Tel Aviv wordt ook deze dreigende realiteit met groot gemak genegeerd: 'you will not, never more take away our pride, dignity.'

Wat het Israëlische Utopia of de Bauhausdroom dan werkelijk inhouden, wordt uitgelegd in het Hebreeuws¹: het verschil tussen כישרון (talent) en כישלון (falen), twee woorden met slechts één letter verschil. In het geval van talent staat een ר (reish) op de plaats van ל (lamed). Reish van 'willen' (רצון) en lamed van 'niet' (לא). Utopia. Talent. Falen. Utopia (of niet) is het directe resultaat van willen (geloven) (of niet). Daarom: Tel Aviv is het Jeruzalem van Israël, het Babel van de moderne wereld. Inclusief hoge torens en hangende tuinen. Het Europees-Joodse Utopia, de Israëlische realiteit onder een glazen stolp, overvleugeld door helikopters met zoeklichten, dat is Tel Aviv. This was our only chance and we took it, woorden die eeuwig aan de stad blijven kleven. Want, zonder in de lelijke val van het escapisme te trappen, blijven de bewoners zichzelf en hun werkelijkheid steeds één stap voor.

En: Zion wordt uitgesproken als 'tsyon' en niet 'zaaien' zoals Bob Marley en Boney M het doen. Dat is Hebreeuws voor 'lul'.

¹ Met dank aan Alina Charny