Jezus is mooi bruin

Het vergt grote kunstenaars, zoals Jimmie Durham, om het inzicht uit te drukken dat er voor schoonheid geen absolute, universele norm bestaat. Elke periode, elke cultuur koestert een eigen beeld van wat belangrijk, superieur, schoon of lelijk is. En dan houdt ze dat aan iedereen voor als een universele, onveranderbare en onaantastbare norm. Steeds is schoonheid de constructie van een leidende klasse die wordt uitgedragen aan ondergeschikten, en sinds een paar eeuwen aan de hele wereld. En steeds is er een volgende groep van leiders die die norm herbekijkt. Durham daagt dat principe sterk uit.

Van afkomst is Jimmy Durham een Cherokee-indiaan uit de VS. Hij maakt merkwaardige schilderijen en beeldhouwwerken, waarin teksten, mensachtige figuren en natuurelementen (vooral rotsen en keien) gecombineerd worden tot kunstwerken. Zij variëren van sterk poëtische tot eerder pamflettaire werken. Zo liet de affiche van zijn overzichtstentoonstelling in 2012 in het Antwerpse M HKA een detail zien van een bekend werk uit 1992: een houten hoofd met een zwartbruine en een witte helft. Het volledige beeld toont een mannelijke figuur die op een driepotige, ijzeren sokkel zit: een naakt in bruine en witte tinten met een grote rode penis. De titel, Jesus. Es geht um die Wurst, geeft aan dat het om Jezus gaat.

Met dat verontrustende beeld wil Durham de westerse toe-eigening van de Jezusfiguur ter discussie stellen. Volgens hem is die Noord-Afrikaanse man onder invloed van het westerse kolonialisme, in ontelbare kunstwerken, een blanke Europeaan geworden. Daar zet Durham zijn eigen niet-westerse beeld van Jezus tegenover. Jezus wordt een bruine man, sterk afwijkend van zijn ontmenselijkte en aseksuele voorstelling in de Europese christelijke esthetiek. Durham vindt dat een mishandeling van de historische Jezus en zijn boodschap.

Het schokkende aan Durhams voorstelling is dubbel. Er is zijn politieke boodschap: Jezus is koloniaal ‘blank’ gemaakt en zo beroofd van zijn niet-westerse aard. Tegelijk agendeert hij ook een esthetische categorisering: wat schoon-en-heilig is in de westerse traditie – en in miljoenen versies terug te vinden is in kerken en huiskamers – is een corruptie van het oorspronkelijke schoonheidsideaal, zowel qua boodschap als qua artistieke uitbeelding.

Durham maakt merkwaardige schilderijen en beeldhouwwerken, waarin teksten, mensachtige figuren en natuurelementen gecombineerd worden tot kunstwerken

Die interpretatie zal de gemiddelde westerling vreemd en misschien zelfs geschokt doen opkijken, maar ze snijdt hout. Waarom stoort het ons om Jezus afgebeeld te zien als potente man van een andere kleur? Wat is er lelijk aan een viriele Noord-Afrikaanse jongeman? Dat Durham vrij expliciet aanduidt hoe wij de esthetische kenmerken van het anders-zijn ontkennen, is een onverwachte berisping van een stilzwijgende houding van suprematie die we eeuwenlang als vanzelfsprekend hebben beschouwd.

Is er dan echt geen universeel begrip van schoonheid? Laat ons beginnen met een ernstig, niet vooringenomen vergelijkend onderzoek om ooit zo’n universele theorie te kunnen opbouwen. Onze eigen traditie is in wezen lokaal en particulier, hoe geleerd en uitgewerkt ze zich ook voordoet. Mogen we dan niet genieten binnen die categorieën? Uiteraard wel, zolang we maar willen aanvaarden dat dat niet de norm hoeft te zijn voor de hele mensheid.

Rik Pinxten is emeritus gewoon hoogleraar in de antropologie en de studie van religies aan de universiteit van Gent. Dit jaar publiceerde hij het boek Kleine Revoluties.