Hijgen spreekt boekdelen

Door Asher Boersma, op Mon Jan 27 2014 10:05:16 GMT+0000

Waarom porno op internet zo floreert? Simpel: we hebben de woorden niet om erover te spreken. We proberen porno te veel met ons hoofd te begrijpen, terwijl het zich op ons lichaam richt. En zo blijft ze alom aanwezig, maar zoals in de Engelse uitdrukking ‘de olifant in de kamer’. Porno lijkt het best te gedijen in een specifieke vorm van zwijgen.

De drang om ons uit te spreken, om alles expliciet te maken, is wijdverspreid. Het is de maatschappelijke norm, vooral als het op gevoelens aankomt. In boeken, tijdschriften en televisieprogramma’s geven bekende en onbekende mensen zich voortdurend bloot. Ook ons mediagebruik lijkt geënt op delen. Behalve als het om porno gaat. Waar we precies naar kijken, houden we voor onszelf. Anders gaat het mis. Zo vertelde een man van middelbare leeftijd me dat hij door zijn kantiaanse drang naar eerlijkheid zijn vriendin had uitgelegd welke porno hij bekeek. Zij zag het als kritiek op haar lichaam en seksualiteit; hij niet. Hij vroeg niet om vergeving. Tot daar hun relatie.

Boersma_© Simon Lynen_380.jpgPorno heeft namelijk geen structureel publiek discours, niet in talige zin. We beschikken niet over de middelen én de wil om onze porno-ervaringen te delen. Illustratief is de periodieke berichtgeving in gevestigde media over porno. Op hun websites staan zulke artikels steevast tussen de meest gelezen berichten, maar ze bespreken alleen het fenomeen an sich. Ze reppen over aids-diagnoses die de professionele pornoproductie in Californië stilleggen, of over een wet aldaar tegen wraakporno. Expliciete beelden en details worden gemeden.

Lekker porno kijken

Waarom kunnen we niet over porno spreken? Een eerste verklaring is dat het geen narratieve traditie is: er wordt niet zoveel in verteld. Daar hebben we het moeilijk mee. Onze traditionele manier om kritisch naar audiovisuele uitingen te kijken, legt immers de nadruk op het hoofd, op ideeën, op ideologie. Structuralisme gaf ons de semiotiek: nog steeds de basis van het intellectuele discours over film. Alles wordt beschouwd als een tekst die gelezen kan worden. Het westerse literaire onderwijs predikt analytische afstandelijkheid, en zelfs close reading wordt niet begrepen als een fysieke intimiteit, maar als een beschouwende daad. Zo houdt onze geletterde beschaving zich in stand, luidt de ideologie. Dat systeem laat wel nieuwe types tekst tot de canon toe, maar zonder ooit het onderscheid aan te tasten tussen geest en lichaam, hoge en lage cultuur. Neem de benadering van games: die worden vaak verkeerd begrepen als een verhaal, in plaats van als een lichamelijke en emotionele ervaring.

Porno spreekt meer tot het lichaam dan tot de geest, meer tot gevoel dan idee, meer tot intensiteit dan concentratie. In de wetenschap noemen ze die lichamelijk weerslag (in plaats van de intellectuele gedachten bij een tekst) ‘affect’. Dat wordt steeds belangrijker in onze samenleving. Zo is in Nederland tegenwoordig alles ‘lekker’. Je kan lekker een boek lezen, lekker neuken, lekker eten, lekker kletsen, lekker slapen, een lekkere vakantie hebben met lekker weer. In Utrecht hoor ik steeds vaker (in plaats van ‘hoe gaat het?’): ‘Alles lekker?’ Als dat inderdaad het geval is, luidt het antwoord: ‘Lekker, lekker.’

Internet heeft de dominantie van affect in porno zichtbaar gemaakt

Internet heeft de dominantie van affect in porno zichtbaar gemaakt. In navolging van web 2.0 werd porn 2.0 verkondigd. Daardoor zou de massa eindelijk ontsnappen aan het juk van de porno-industrie, zo werd hier en daar hoopvol verkondigd. We zouden de geboorte zien van de mondige en eigenzinnige producent en consument, de prosumer. Pornowebsites veranderden in pornotubes en onder elk filmpje kon je een reactie plaatsen, een discussie aangaan. Maar of dat meer mondigheid heeft opgeleverd? Een enkele keer worden op pornosites discussies gehouden zoals ons dat geleerd is: argumenten boven emoties, inhoud boven extase. De meeste comments gaan echter over de affectieve kwaliteit van filmpjes, of het gebrek daaraan: de man bakt er niks van, of de vrouw is aantrekkelijk. Of ze zijn een uiting van de lichamelijke staat: honger naar meer (‘Who knows this girl? Where can I find more?’), dan wel pure verzadiging (‘Her face at 5:15 made me cum.’). De meerderheid houdt gewoon zijn mond. In 2013 was Xhamster volgens de dataverkeeranalist Alexa de populairste pornowebsite in België, Duitsland en Nederland. De meest bekeken film op de site telde eind 2013 bijna tien miljoen hits, maar slechts een honderdtal comments.

De algehele trend in porno is steeds minder verhaal, steeds meer affect – pornospeelfilms worden er nog nauwelijks gemaakt. In mainstreamporno is anale seks en ejaculatie in het gezicht van de vrouw de norm geworden. Ook extremere handelingen worden steeds zichtbaarder: deep throat, ATM (ass-to-mouth) en face fucking. Het handelsmerk van de populairste acteurs (Manuel Ferrara, James Deen, Lexington Steele) is hun toewijding om vrouwen tot het uiterste te drijven. Actrices vergaren vooral faam door hun extreme incasseringsvermogen en hun verbeelding van affect (Bella Donna, Flower Tucci, Brooklyn Lee, Asa Akira, Lily Carter).

Lekker doorklikken

Om hedendaagse porno en de stilte eromtrent beter te begrijpen, moeten we de focus verleggen van (kunstmatig) geïsoleerde teksten naar de porno-ervaring zelf: de aaneenschakeling van filmpjes. Vergelijk het met het klassieke dilemma van televisiewetenschap: hoe onderzoek je de fragmentarische kijkervaring van zappen en kijken naar meerdere programma’s?

60_Boersma_Schermafbeelding 2014-01-02 om 11.38.57.jpgHet grenzeloze aanbod en de steeds kortere duur van pornofilmpjes zijn daarin essentieel. Voorheen zette men een videoband op of ging men naar de pornobioscoop voor een of twee films. Nu biedt de omvang van het aanbod – inclusief pop-ups, gif-advertenties, tags en thumbnails – de mogelijkheid om iedere keer een unieke tocht af te leggen. Waar die eindigt en wat je onderweg tegenkomt, is onbekend. De hedendaagse porno-ervaring is de belofte van eindeloze afwisseling van aantrekking en afstoting. Dat is geen binaire dynamiek van goedkeuring en afkeer, want wat walging oproept, maakt tegelijkertijd nieuwsgierig. Susanna Paasonen noemt de sensatie van grijpen en gegrepen worden ‘resonantie’. In Carnal Resonance (2011), met afstand de beste academische studie over porno van de afgelopen jaren, schrijft zij dat juist de pendule van opwinding naar walging en weer terug het publiek verleidt.

De dominante internethumor is primair fysiek

Extreme websites als Efukt en M90 brengen schokkende porno, met beelden die ongekende walging, minachting en schaamte dienen op te roepen, maar óók seksueel aantrekkelijk worden bevonden. Vaak linken ze naar sites waar tegen betaling meer van de getoonde content te zien is. Ze maken deel uit van kliknetwerken voor Einhandsurfers, en van het bredere digitale spel van vraag en aanbod rond ongecensureerd materiaal. Daarbij horen ook de veelal Amerikaanse websites die jongemannen aanspreken met een mix van humor, seks en extremiteiten. De dominante internethumor is primair fysiek, resonerend. Het is grappig als een skateboarder met zijn kloten op een reling landt, als je met een zombiemasker voorbijgangers terroriseert, als in een straatgevecht de arrogante pester in elkaar geslagen wordt, als een masturbatie-chatsessie er plots een met een travestiet blijkt te zijn. Lachen wordt dan een uiting van agressie (plezier in vernedering) en opluchting: ‘Lekker voor je; gelukkig dat mij dat niet overkomt.’

Lekker porno uploaden

In de onlinepublicatie van amateurporno komen het eigenaardige zwijgen en affect samen. Het publiceren van amateurporno is namelijk niet zonder gevaar: het is flirten met het onuitgesproken verbod om porno te delen. Worden de amateurs herkend, dan scheurt de gekoesterde muur tussen het publieke leven en het pornoreservoir. Dikwijls verliezen mensen hun baan en brokkelt hun maatschappelijke status af. Vooral de vrouw loopt het risico, en dus is alleen bij haar aarzeling zichtbaar. De man filmt en is daarmee vaak buiten beeld. Niet toevallig hebben de populaire amateurfilmpjes gemeen dat de vrouw de schroom van zich afgeworpen heeft en maximale affectieve resonantie bewerkstelligt.

60_Boersma_Schermafbeelding 2014-01-02 om 11.39.10.jpgDe overtreffende trap daarvan is wraakporno: de uitbuiting van de discrepantie tussen opname en publicatie. Je vindt ze vaak op amateursites waar de uploader zegt dat de vrouw in beeld zijn ex is. Daar zit ook een element van fantasie in: dikwijls recyclet iemand een bestaand filmpje. Sites als Mydirtyhobby betalen stellen voor hun opnames, terwijl Seemyfg anoniem materiaal opkoopt. ‘Click HERE To Take Down Pictures or Videos’: zo staat het prominent op de site. Zoals dat geldt voor het gehele internet, kan publicatie niet voorkomen worden, alleen teruggedraaid. Wie er een probleem mee heeft, moet zich maar melden, terwijl het beeldmateriaal dan al een eigen leven is gaan leiden. Het subgenre van de wraakporno exploiteert de fragiele status van porno als beschikbaar, maar talig niet openbaar.

Online porno pretendeert – net zoals de transparantie-ideologie van Wikileaks – dat het volk gebaat is bij het openbaar maken van wat voorheen onzichtbaar was. Porno biedt, zo wil de mythe, een platform aan verveelde huisvrouwen, gescheiden vrouwen, moeders die na het opvoeden van kinderen de handen vrij hebben. Het summum van die democratisering is het idee dat ook de oudere vrouw nu eindelijk haar gemedieerde affect kan delen met haar lichaam. Alleen, en dat is het grote verschil, moet die emancipatie zich in een parallelle wereld afspelen. Zo keerde in Arizona een hele gemeenschap zich tegen de komst van het echtpaar achter Wifey’s World, pioniers op het gebied van geprofessionaliseerde amateurpornografie.

Lekker spoorloos surfen

Het meest onzichtbaar, onbesproken en dus beschermd is de pornoconsumptie zelf. Eigenlijk is alleen pornogebruik veilig, omdat het niet opgenomen wordt. Zoals hackers in telefoons van beroemdheden inbreken om hun promiscue selfies te stelen en openbaar te maken, zo worden er waarschijnlijk van vele mensen privéopnames gestolen en verspreid. Gebruikers beschermen zichzelf door porno alleen te delen en nooit te bezitten. De meerderheid heeft geen boekenkasten vol dvd’s, geen harde schijven op het bureau, geen rekeningafschriften met maandelijkse afschrijvingen van betaalsites. En de browser valt makkelijk op te schonen.

Onlangs kwam uit dat de NSA moslims chanteert met hun pornosurfen

De infame video 2 girls 1 cup is een zeldzame explicitering van een affectieve kijkervaring die anders altijd anoniem en onzichtbaar is, zo schrijft Paasonen in Carnal Resonance. Die internet-meme (imitatiegedrag online dat zich viraal verspreidt) bestond uit het stiekem filmen van bekenden die zonder dat ze het wisten, gingen kijken naar het seksuele spel van twee meisjes met hun uitwerpselen. Buiten dat soort gemanipuleerde opnames van een extremiteit, wordt de intieme interactie met porno wel eens gebruikt als chantagemiddel. Zo kwam onlangs uit dat de NSA moslims chanteert met hun pornosurfen. Blijkbaar kan de FBI ook al jaren webcams op laptops aanzetten zonder dat de eigenaar dat doorheeft. De onthullingen van Snowden laten zien dat de mediagebruiker juist met impliciete participatie – de interactie met software – zichzelf blootgeeft, zo schrijft mediaonderzoeker Mirko Tobias Schäfer.

De impliciete consensus dat pornoconsumptie en individuele filmpjes nooit publiekelijk besproken worden, is meer dan het gevolg van een taboe. Er is geen gedeeld vocabulaire om het affect van porno te bespreken, net zo min als dat voor eten bestaat. We vragen of iemand lekker gegeten heeft; niet om de precieze smaak te omschrijven. Nietzsche beschrijft het in Afgodenschemering als volgt:

‘We hebben niet meer voldoende achting voor onszelf wanneer we ons uitspreken. Onze echte belevenissen zijn allerminst praatziek. Ze kunnen zich niet eens uitspreken, ook al zouden ze dat willen. Dat komt omdat het hun aan woorden ontbreekt. Zodra we ergens woorden voor hebben, deert het ons al niet meer.’

Bij porno mengt dat existentiële dilemma van de ondeelbare ervaring zich met het genoegen van haar heimelijkheid en haar beperkte maatschappelijke acceptatie. De stilte omtrent pornogebruik is de consensus die de ervaring in stand houdt. Het succes van porno berust op het gebrek aan discours. De debatten over een pornoficatie van de samenleving of juist over een nieuwe preutsheid houden die consensus in stand. Ze beschermen het affectieve pornoreservoir door juist het overvloeien ervan te bespreken, niet het reservoir zelf.

Asher Boersma onderzoekt digitale cultuur en schrijft daarover een boek voor uitgeverij Van Oorschot.