Het verzet van binnenuit. Over de miniserie Black Mirror

De driedelige Britse miniserie Black Mirror, integraal online te bekijken, houdt de moderne mens met zijn mediagadgets een weinig verheffende spiegel voor. We hangen zonder onderbreking vast aan het netwerk en we vrezen dat we onze identiteit verliezen als we offline gaan. Wie de knop uitzet, maakt daarom bijna een statement. Je hoofd van het scherm wegdraaien – de tegenbeweging – is haast een teken van opstand.

In The National Anthem, het eerste deel van Black Mirror, wordt de Britse eerste minister Michael Callow 's nachts wakker gebeld. Een lid van de koninklijke familie werd ontvoerd. Op YouTube leest de ontvoerde prinses in shock de eisen van de kidnapper voor. Callow moet live en op alle zenders een varken neuken, anders wordt ze om het leven gebracht. Onder druk van de publieke opinie én van perfide spindoctors geeft de premier ten langen leste toe, ‘om het leven van de prinses te redden’. Het publiek staart met open mond en massaal naar de ultieme vernedering van zijn verkozen leider. De prinses is inderdaad gered.

Nog voor de deconfiture volgen we hoe de redactie van een nieuwszender met de zaak omgaat. Een overambitieuze tv-journaliste kruist het pad van de special agents die op weg zijn om de prinses te redden. De journaliste wordt ontdekt en de politieman vraagt haar ‘of ze van de pers is’. Ze bevestigt, misschien in de hoop op immuniteit, maar de politieman schiet meteen haar iPhone stuk. De boodschap is duidelijk: je hoeft een journalist niet langer uit een helikopter in de oceaan te gooien of in de knieschijven te schieten. Ontneem hem zijn mobieltje en er blijft niets over om te zeggen.

Na afloop blijkt de ontvoering een soort van artistieke performance. De kunstenaar liet de prinses vrij nog vóór Callow zijn bestialiteiten pleegde, maar iedereen was te druk naar het scherm aan het staren om te merken dat ze al was vrijgelaten. Hoe dan ook, de affaire doet de premier lang geen kwaad. Zijn populariteitscijfers gaan door het dak.

TECHNOLOGIE EN VRIJHEID

Black Mirror, bedacht door Charlie Brooker, werd eind 2011 uitgezonden op de commerciële tv-zender Channel 4. De titel van de miniserie verwijst naar het scherm van je computer, tablet, tv of smartphone. De drie afleveringen cirkelen rond hetzelfde thema, maar volgen telkens verschillende personages en plots. ‘De meerderheid van de tv-reeksen nu’, aldus Brooker, ‘zijn langlopende en terugkerende genrestukken – detectives, historische drama’s, ... Alsof er een voortdurende druk heerst om de nerveuze kijker gerust te stellen: het is aflevering 89, je zult dezelfde gezichten zien, in dezelfde omgeving, met dezelfde zorgen. Je weet dat je het leuk zult vinden omdat je het al eens hebt gezien.’

De tv-kijker vertoeft graag in een hangmat van herhaling. Dat blijktook in de tweede aflevering, Fifteen Million Merits, een satire op shows als You’ve Got Talent, Idool of X-factor. Bingham ‘Bing’ Madsen is een verveelde en rijke burger in een kaal en smetloos universum, waar je merits verdient door je op de hometrainer fit te spinnen. Overal hangen ‘zwarte spiegels’ die onophoudelijk commercials en entertainmentshows gobbelen. Na de dagtaak mag je rusten in je cel, maar ook daar word je volgestort met reclame en met de porno van de omineus genoemde ‘Wraith Babes’.

Je hoeft een journalist niet langer uit een helikopter in de oceaan te gooien of in de knieschijven te schieten. Ontneem hem zijn mobieltje en er blijft niets over om te zeggen

Bing bezit genoeg merits en kan daarmee de stroom van derrie wegzappen. Bovendien koestert hij grote verwachtingen, vooral voor de mooie Abi, die hij heeft horen zingen. Hij schenkt haar de vijftien miljoen merits die nodig zijn om deel te nemen aan de talentenshow Hot Shots, de enige ontsnappingsroute uit de maalstroom. Daarin zingt Abi als een engel, maar de driekoppige jury vindt haar ‘als zangeres weinig meer dan gemiddeld’. Als troostprijs krijgt ze een rol bij de ‘Wraith Babes’ aangeboden. Abi twijfelt niet lang. Tussen de uitzichtloosheid van de tredmolen en die van de blowjobs kiest ze voor die laatste.

Bing wil snel opnieuw genoeg merits bij elkaar fietsen om zelf aan Hot Shots mee te doen en neemt zoveel mogelijk bagger tot zich. Met zijn zuurverdiende golden ticket wil hij wraak nemen. Tijdens zijn optreden dreigt hij met een scherf van een beeldscherm zijn hals over te snijden, maar de jury recupereert zijn protest als ‘een van meest authentieke acts’ in de geschiedenis van Hot Shots. Zijn wanhoopsdaad betekent niets en Bing wordt dan ook maar een van de idolen aan de andere kant van het scherm.We zien hem aan het einde van de aflevering romantisch schrijden voor wat voor de premoderne mens een prachtig panorama is, maar voor wie beter kijkt niet meer dan weer een schermafbeelding.Zijn vrijheid heeft hij niet gewonnen.

Ook in de derde aflevering, The Entire History of You, gaat de vrijheidsillusie ten onder. Met een achter het oor ingeplante chip – the grain, een soort herhalingsmachine – kunnen de protagonisten alles wat ze meemaken in een re-do herbeleven. Het apparaatje levert de drager het perfecte geheugen op. Hoe ging die herinnering precies? Even terugspoelen, beetje inzoomen op de details en herbeleven maar. Maar met behulp van de grain ontdekt hoofdpersonage Liam het overspel van zijn vrouw, waarna hij met een scheermes de chip uit zijn nek wegsnijdt. Het scherm wordt zwart.

Heel even suggereert Brooker dat het volk, door het intelligente gebruik van de sociale media, nieuwe en echte macht uitoefent. Maar neen, uiteindelijk staan de massa’s passief en gebiologeerd, als konijnen voor de lichtbak, hersenloos te staren. Dat ze daarmee inderdaad niet zien wat er in werkelijkheid gebeurt, is één ding. Dat ze zich daarmee ook laten rollen door de machthebbers, is al infamer. De ‘gewone Brit’, zoals Brooker die toont in Black Mirror, is iemand die niet onafhankelijk denkt en zijn schuttingtaal op allerlei sociale netwerken uitsmeert.

HET VOLK KAN BIJNA ALLES

In zijn mediakritiek past Black Mirror in een traditie. Al in 1958 voorzag bijvoorbeeld de Amerikaanse schrijver Robert Sheckley met zijn verhaal The Prize of Peril de uitwassen van reality-tv. Jim Raeder, ‘een man zonder talent, te bescheiden om dromen te koesteren’, doet mee aan een televisieshow waarin hij een week moet overleven terwijl een posse huurmoordenaars hem op de hielen zit. Als Raeder het haalt, wint hij een grote geldsom. De kerels die hem achternazitten zijn nietsontziend, maar de speler krijgt hulp van de kijkers. Jim Raeder is ‘hun vertegenwoordiger, een projectie van het publiek zelf, een gewone kerel in moeilijkheden. Zonder hen is hij verloren. Met hen kan niets hem schaden.’ De presentator moedigt hem aan: ‘Je kunt het, Jim. Je bent het volk, en het volk kan bijna alles.’ Maar het volk is vals. Sommigen helpen de held inderdaad te ontkomen aan zijn executeurs (al zijn de ‘barmhartige samaritanen’ van wie sprake door de tv-zender zelf ingehuurd). Maar de meesten verraden Raeder, tuk op bloed. Stephen King zou het thema van The Prize of Peril hernemen in The Running Man, later verfilmd met Arnold Schwarzenegger als de futuristische gladiator die zijn hoogste goed, zijn leven, in de waagschaal legt. En ook in het werk van Charlie Kaufman, metafilms als The Truman Show of Blade Runner en in veel andere sciencefictionverhalen van Philip K. Dick of The Twilight Zone komt het individu in opstand tegen instanties die zijn vrijheid beperken en tegen de technologie die zijn leven lijkt te hebben overgenomen.

Black Mirror borduurt voort op die meme van een dystopische wereld waarin we niet langer communiceren met de ander via de apparaten die we daarvoor zelf hebben bedacht, maar met die apparaten zelf. Communicatie gebeurt niet meer rechtstreeks, maar via schermen en beelden. En wie het beeldscherm, als massamedium, controleert, heeft de macht, beheerst de waarheid – of toch de orwelliaanse waarheid zoals een hogere waarheid die voor jou in petto heeft. Van Hitlers en Stalins preoccupatie met massaregie, over de Noord-Koreaanse rouw bij het overlijden van Kim Jong Il, tot de foto van de Situation Room bij de uitschakeling van Osama Bin Laden: volgens Brooker heeft de nieuwe technologie weinig meer toegevoegd dan een nog verhevigde illusie dat we de controle houden, dat we de werkelijkheid begrijpen.

Brave New World, 1984, Wij van Zamjatin, … Als een dystopie waarschuwt voor totalitaire macht, dan is het beeld(scherm) de uitdrukking van onze angst voor ontmenselijking. In de bekende reclamespot van Ridley Scott voor de Macintosh-computer van Apple staren kaalgeschoren kijkers lijdzaam naar een huizenhoge projectie van een Grote Roerganger. Een sportief geklede dame zal met een hamer het beeld aan diggelen gooien. Dit is reclame en die toont de happy ending: het individu overwint, je kunt voor Apple kíezen. Het is onmogelijk om niet de ironische patina te zien die de geschiedenis sindsdien op de Apple-hype heeft geplamuurd.

Maar het speelveld is veel kleiner dan in de reclamespot van Apple. Sheckley vroeg het zich al af in The Prize of Peril: hoe kun je spreken van vrije keuze als een tv-show een gigantisch bedrag aanbiedt aan een arme man? ‘De samenleving had de strop geknoopt en die rond zijn nek gelegd, en hij was zich ermee aan het ophangen terwijl dat vrije wil werd genoemd.’ Het beeldscherm staat tussen je persoonlijke aspiraties en wat je aan vrijheden afgeeft aan de ‘staat’. Die beloont je met idolen, afgoden, iconen, celebs, het perfecte geheugen, of gewoon met merits.

Je verkoopt je ziel dus niet eens zo duur met al die multimediale gadgets in de door onzichtbare instanties beheerste grid, oppert Black Mirror. Het is niet mogelijk om je dromen te verwezenlijken of je morele principes te volgen als Facebook, YouTube of Twitter tegen je samenspannen, als camera’s 24/7 je in de nek hijgen. Ook de politicus wordt fijngemalen door het systeem, verlamd als hij is door de angst om stemmen te verliezen.

TV-REVOLUTIE

Brooker herhaalt nooit personage of setting (voorafgegaan door een ‘previously on …’, om zeker de draad niet te verliezen). Wat hij herhaalt, is eerder het scherm zelf. Dat droste-effect werkt verfrissend. Vormelijk volgt Black Mirror paden die pakweg J.J. Abrams al jaren baant: shiny happy people, vinnige dialogen, jachtige montage, bleeps op de soundtrack, … Maar de kracht van Black Mirror zit ‘m precies in het feit dat het mainstreamtelevisie is die je onvermijdelijk bewust maakt van je eigen schermstaren, die je blik wegleidt van het scherm.

We communiceren niet langer met de ander via de apparaten die we daarvoor zelf hebben bedacht, maar met die apparaten zelf

In de naar schermen starende mens zou je een parallel met de allegorie van de grot kunnen zien, naar de metafoor waarmee Plato op de afstand wees tussen de werkelijkheid en haar representatie. De satire van Brooker laat het individu dat de grot probeert te verlaten bovendien in een nieuwe grot terechtkomen. Abi en Bing winnen hun vrijheid niet, ze krijgen hoogstens een comfortabelere cel toegewezen. De premier blijft aan het roer, steviger dan ooit in het pluche van de macht. Hoogstens heeft hij de liefde van zijn vrouw verloren, maar hey, there is no such thing as a free lunch. Waar gehakt wordt, vallen spaanders.

Is er dan geen verlossing mogelijk? Hoe gemakkelijk het ook is om de knop uit te zetten, blijkbaar doen we het niet. De tocht naar buiten, waar het vuur brandt, naar de realiteit voorbij de beelden, is lastig en er ligt niet noodzakelijk een ticket voor het paradijs klaar. Maar de vervreemdende blik, het hoofd helemaal gedraaid, blijft noodzakelijk, hoe penibel ook.Black Mirror is misschien een teken van de tegenbeweging die ons van het scherm wegleidt, die de politieke en economische machthebbers echt opzoekt en confronteert. Televisie die stevig oppositie voert, van binnenuit.

Hans Cottyn studeerde geschiedenis en literatuurwetenschappen en schreef voor verschillende oude en nieuwe media over literatuur en aanverwante terreinen.