Het thuisfront van de war on terror. Documentaires over de criminalisering van activisme in de VS

De spectaculaire aanslagen van 9/11 zadelden de bevolking van New York en ver daarbuiten op met een stevig trauma. Dat maakt het tien jaar na datum nog steeds moeilijk om de aandacht te richten op het nog grotere en structurelere, maar minder opzichtige geweld dat de Amerikaanse regering sindsdien installeert. Niet alleen hebben de oorlogen ter vergelding van de WTC-doden al exponentieel veel meer burgerslachtoffers gemaakt in verre buitenlanden, ook in de VS zelf worden onder de vlag van de War on Terror burgerrechten geschonden. Het Human Rights Watch filmfestival in New York brak onlangs het taboe met twee recente documentaires over wat de Oorlog tegen Terreur doet in eigen land, met een focusop het criminaliseren van activisme.

DE MACHT VAN HET T-WOORD

Zowel in Better This World als in If a Tree Falls zijn de hoofdpersonages jonge blanke Amerikanen die werden beschuldigd van domestic terrorism, omdat ze als politieke en ecologische activisten het legale pad verlieten. Bradley Crowder en David McKay (ook bekend als ‘the Texas 2’) werden betrapt op het bezit van molotovcocktails tijdens de Republikeinse Conventie in 2008, terwijl Daniel McGowan meewerkte aan twee brandstichtingen van het Earth Liberation Front. De films zijn bloedstollend – niet door een sensationeel relaas van de vermeende misdaden van de activisten, wel door een onthullende inkijk in hoe politieke, politionele en juridische (over)machten actief mee hun lot bepalen. Van strijdbaar idealisme over radicalisering van methodes tot publieke verkettering en jaren achter tralies: de documentaires leggen patronen bloot waaruit activisten lessen kunnen trekken. Tegelijk proberen ze ook het grote publiek wakker te maken voor verontrustende tendensen sinds 9/11.

Ze wijzen met name op de controlerende, manipulatieve en repressieve kantjes van Vadertje Staat, die de individuele rechten en vrijheden waar Amerikaanse burgers zo op gesteld zijn, zonder verpinken onder de mat van terrorismebestrijding veegt. In een land als de VS – waar motorliefhebbers opkomen voor de keuzevrijheid om zonder helm te rijden en voorstellen voor universal health care worden gewantrouwd als ongewenste staatsinmenging in privézaken – zou men verwachten dat de bevolking dit niet over zijn kant laat gaan. Maar dat is buiten een belangrijke psychologische factor gerekend: de angst voor nieuwe aanslagen. Die zit sinds 9/11 diep ingebakken en wordt op tijd en stond gevoed door een nieuwe terroristische dreiging – of de perceptie ervan. Die wijdverspreide angst maakt dat het staatsapparaat, in naam van de Veiligheid van het Vaderland, wegkomt met schendingen van zowel nationaal als internationaal recht.

Maar niet alle Amerikanen leggen zich daarbij neer. Op het Human Rights Watch filmfestival wordt duidelijk hoe filmmakers hun medium inschakelen om dit misbruik aan de kaak te stellen. Zo neemt Better This World het op voor de twee jonge antioorlogsactivisten die door de FBI werden ingerekend als terroristen op basis van molotovcocktails die ze nooit gebruikten, nadat ze eerst maandenlang door een undercover-informant van diezelfde FBI waren aangespoord om hardere actiemethodes te ontplooien. If A Tree Falls, een documentaire over het Earth Liberation Front, werpt dan weer vragen op over het heersende discours: krijgt ecologisch gemotiveerde vernietiging van infrastructuur terecht het etiket ‘eco-terrorism’ opgeplakt (met navenant zware straffen), of bekrachtigt de regering daarmee enkel de propaganda waarmee milieubedreigende bedrijven hun opponenten het zwijgen proberen op te leggen?

MONTAGE EN MANIPULATIE

Bij documentaires over dat soort heikele thema’s rijst de vraag in welke mate de filmmakers de kijker manipuleren, en hoe evenwichtig ze zijn in de weergave van verschillende standpunten. Het is interessant om beide films in dat opzicht te vergelijken. Alle twee verwijzen ze naar tv-beelden die het Amerikaanse publiek bekend zijn. Maar ze incorporeren die nieuwsflitsen in een veel genuanceerdere vertelling, geschraagd door een indrukwekkend scala van bijkomend bronmateriaal: rapporten en verklaringen uit de juridische dossiers, archiefbeelden van activistische acties, beelden van bewakings- en amateurcamera’s, en interviews met alle betrokken partijen (de activisten, hun omgeving, hun aanklagers, FBI- en andere agenten...). Uniek zijn ook de intieme beeld- en geluidsopnames waarin de documentairemakers als een fly on the wall de interacties en (telefoon)gesprekken tussen de protagonisten en hun familie en geliefden konden registreren in de bewogen periode tussen hun inbeschuldigingstelling en hun uiteindelijke veroordeling en gevangenisstraf.

Bij de verwerking van al dat materiaal kiezen de filmmakers een verschillende aanpak. Katie Galloway en Kelly Duane de la Vega (Better This World) zoomen in op een pakkend persoonlijk verhaal van vriendschap en verraad tegen de achtergrond van een activistische gemeenschap. Marshall Curry (If a Tree Falls) houdt meer afstand en schetst een uitgebalanceerd portret van een specifieke actiegroep, met het individuele relaas van Daniel McGowan als (soms wat dun gesponnen) rode draad. Curry laat zo veel mogelijk perspectieven op het Earth Liberation Front aan bod komen, wat leidt tot een reeks talking heads met uiteenlopende visies. Zo laat hij een bedrijfsleider aan het woord over de emotionele schok bij het aantreffen van zijn uitgebrande kantoren, en mogen FBI-onderzoekers hun succesverhaal doen over de ontmaskering van het ELF. Dat is erg informatief: we leren dat ze na jaren zonder resultaat (de ELF-cel is niet meer actief) besluiten een doorbraak te forceren door te bluffen tegen de zwakste verdachte, de heroïneverslaafde Jake Ferguson. Ze doen hem geloven dat er genoeg bewijzen zijn om hem levenslang op te sluiten en dat er maar één uitweg is: met hen meewerken als informant. Ferguson zwicht. Hij wordt heel het land rondgevlogen om, uitgerust met afluistermateriaal, zijn voormalige medeactivisten (die brandstichting intussen al lang hebben afgezworen) tegen het lijf te lopen en herinneringen op te halen aan hun acties. Op basis van die onvrijwillige getuigenissen worden veertien ex-ELF’ers achter de tralies gezet, en kan de FBI eindelijk de overwinning claimen op wat ze hadden uitgeroepen tot de ‘number one domestic terrorist threat’. Ferguson zelf, die meer ELF-branden stichtte dan wie ook, gaat vrijuit.

Ook in Better This World krijgen de verschillende partijen het woord, maar de focus ligt vooral op de twee activistische vrienden uit Texas: David en Bradley. Die jongens en hun omgeving zijn dan ook dankbare onderwerpen. Ze laten de camera moeiteloos deelnemen aan hun leven en dichtbij komen in kwetsbare momenten – zoals wanneer David met zijn vriendin Emily praat over de impact van zijn aankomende gevangenisstraf op hun relatie. We zien ook hoe ondervragers de ‘Texas 2’ herhaaldelijk tegen elkaar proberen uit te spelen in een klassiek prisoner’s dilemma, en hoe ze desondanks loyaal blijven aan elkaar en hun verhaal. Door de empathische camera en de openhartigheid waarmee Brad en David op de ontwikkelingen terugblikken, is het moeilijk om níét met hen mee te leven. De karakterportretten in de film vormen zo een tegenwicht voor het beeld van moordlustige anarchisten dat de mainstream media van hen ophingen. Bovendien volgt de montage de beproefde formule van de ‘drie-actstructuur’, waardoor de documentaire de kijker meesleept zoals een politieke thriller dat doet. Een meesterlijk opgebouwde dramatische narratie dus – maar de filmmaaksters benadrukken in interviews wel dat ze ervoor oppasten dat die de waarheid geen geweld aandeed.

REPRESSIE EN RADICALISERING

Het meest ambigue personage in Better This World is ongetwijfeld Brandon Darby, een oudere activist die de jongens onder zijn vleugels neemt en klaarstoomt voor de massaprotesten tegen de republikeinse regering. De militante Darby verwierf bekendheid als charismatische woordvoerder van de hulporganisatie Common Ground in post-Katrina New Orleans, waar hij het geregeld aan de stok kreeg met politie en staat. De door de wol geverfde activist pepert de groentjes in dat actievoeren niet voor doetjes is en daagt hen uit te tonen dat ze het menen. Brad en David houden vol dat vreedzaam protest in een politiek systeem als dat van de VS de beste optie is. Darby’s waarschuwing dat ze tijdens de conventie op genadeloze repressie zullen stoten, wordt echter meteen waarheid wanneer de groep de stad binnenrijdt. Medeactivisten getuigen dat het is alsof ze in een war zone of een police state terechtkomen. Nog voor ze kunnen deelnemen aan enig protest, worden de activisten hardhandig opgepakt. In een koortsachtige razernij van machteloosheid en frustratie – zo beschrijven Bradley en David het – trekken ze daarop naar de lokale supermarkt en kopen ze de ingrediënten waarmee ze acht molotovcocktails maken.

Ook in If A Tree Falls wordt getoond (maar zeker niet vergoelijkt) hoe groene jongens als Daniel McGowan zich tot radicalere methodes bekeerden omdat hun pogingen tot democratisch protest door staatsgeweld werden gekraakt. We zien bijvoorbeeld hoe de politie bij een bosbezetting in Eugene de activisten letterlijk uit de bomen spuit, met bussen pepperspray die doelbewust in ogen en op edele delen worden gericht. Deze weerzinwekkende beelden, vastgelegd door een lokale filmmaker, verspreidden zich als een lopen vuurtje en vormden een trigger tot hardere acties. Regisseur Curry zegt dat zijn docu bedoeld is als een cautionary tale, enerzijds om activisten te doen nadenken over de ethiek en efficiëntie van hun tactieken, anderzijds om law enforcement te doen inzien dat sommige manieren om met actievoerders om te gaan een radicaliserend effect hebben.

De geschiedenis toont dat een repressieve aanpak van geweldloos protest een beweging doet groeien en de kern ervan verhardt

De geschiedenis toont keer op keer dat een repressieve aanpak van geweldloos protest een beweging doet groeien en de kern ervan verhardt. Zou de politie dat echt nog niet weten? Of beseffen gewelddadige agenten en hun opdrachtgevers maar al te goed wat ze doen, en wordt het mechanisme bewust in gang gezet? Immers, hoe radicaler de actiemethodes, hoe makkelijker het wordt de actievoerders te criminaliseren en nog meer repressieve maatregelen te rechtvaardigen. Daarom stuurt een regering die te maken krijgt met opstanden (zoals in Egypte, Spanje en elders) vaak amokmakers uit tussen de demonstranten. Ook in If a Tree Falls getuigt een agent hoe hij undercover ging om betogingen te doen ontsporen van binnenuit. Als bonus levert dit schrikwekkende beelden op van ‘manifestanten’ die chaos en vernieling zaaien – ideaal om in de publieke perceptie de legitieme strijd van de actievoerders in diskrediet te brengen.

PREFABTERRORISME

Regeringen die ongewenste sociale bewegingen infiltreren: het is een terugkerend fenomeen, en het werkt des te vernietigender als daarvoor iemand uit de beweging zelf wordt ingezet. Dat was het geval in de zaak van Brad en David. Na hun arrestatie op beschuldiging van terrorisme, bleek dat de FBI het duo al maandenlang bespioneerde via een informant: Brandon Darby. Door de strak opgebouwde vertelling van Better This World mist die plotwending zijn schokeffect op de kijker niet – maar dat is niets in vergelijking met de schok die door de activistische gemeenschap in de VS ging toen Darby’s ware rol aan het licht kwam. Felle debatten ontvlamden on- en offline, en meteen werd geopperd dat Darby had opgetreden als ‘agent provocateur’: de van staatswege gestuurde Big Brother had duidelijk meer gedaan dan kijken alleen. Maar was de informant op eigen initiatief zijn boekje te buiten gegaan, of is provoceren tegenwoordig deel van de opdracht? Een gepensioneerde FBI-agent getuigt in de film dat de gedragsnorm voor informanten sinds 9/11 verschoven lijkt: van ‘ogen en oren’ naar ‘ogen, oren en mond’. Toch is het tegen de wet als een informant zijn onderwerpen tot misdrijven stimuleert die ze zonder zijn invloed niet zouden hebben gepleegd. Dat heet entrapment – een argument dat David inriep ter verdediging van zijn zaak.

Sinds 9/11 zijn er, voor wie wat graaft, talloze voorbeelden te vinden van ‘terroristische dreigingen’ die door de FBI werden ontzenuwd, nadat een FBI-informant de boel eerst stevig had opgepookt. Het is een manier om terroristische incidenten te fabriceren in dienst van bepaalde agenda’s (zoals die van het neoliberalisme en -conservatisme, confer Lieven De Cauter in deze rekto:verso). Bij elk incident wordt de Amerikaanse gevangenispopulatie – nu al de grootste per capita ter wereld – aangevuld met verse ‘terroristen’. Naast religieuze en etnische minderheden worden daarbij ook activistische andersdenkenden geviseerd. Het argument van entrapment krijgt zelden gehoor; die beschuldiging durven uiten aan het adres van de regering leidt zelfs – zoals bij David – tot een extra strenge straf.

If a Tree Falls en Better This World schetsen een complex portret van activisme in de VS na 9/11, zonder zelf activistisch te zijn

Daar komt de rol van justitie in het vizier. Het Amerikaanse rechtssysteem toont zich helaas als een handlanger van de heersende orde zonder enige interesse in de ware toedracht van de zaak. Zo zit Daniel McGowan voor zijn aandeel in twee ecologisch gedreven brandstichtingen een gevangenisstraf uit onder een ongemeen streng isolatieregime voor terroristen, waarin elke communicatie met de buitenwereld extreem wordt gelimiteerd. De Amerikaanse bond van advocaten noemde de terrorism enhancement in deze zaak een ‘onnodige en excessieve tactiek van de regering om de uitoefening van het recht op vrije meningsuiting te ontmoedigen.’ In beide documentaires zien we ook hoe de protagonisten onder druk worden gezet om een plea deal te aanvaarden, en hoe ze worden afgestraft als ze hun recht op trial by jury proberen uit te oefenen. Hoewel de Amerikaanse grondwet het recht garandeert op een publiek proces (trial), wordt meer dan negentig procent van de strafzaken die door de federale regering worden aangebracht, ‘opgelost’ met een plea deal of plea bargain (bemerk de mercantiele termen). Die deal houdt in dat de beklaagde zijn procesrecht opgeeft en zelf schuldig pleit, in ruil voor een kortere straf dan indien hij schuldig zou worden bevonden na een proces. Hoe groot de druk op beklaagden is om hun recht op een eerlijk proces te ‘verkopen’ voor strafverkorting, wordt geïllustreerd door Davids herhaalde uitspraak ‘ik wil mezelf niet verliezen’, waarvan de betekenis veelzeggend verschuift gedurende zijn confrontatie met het gerecht. Aanvankelijk is dat zijn motivatie om zich te verdedigen voor een jury: hij voelt dat zijn identiteit werd gekaapt door het etiket van terrorist en wil zijn eigen verhaal naar buiten brengen. Later echter zegt hij het in het aanschijn van de verpletterend lange gevangenisstraf waarmee wordt gedreigd als hij doorgaat met zijn trial-plannen, en drukt het zijn angst uit om zichzelf en zijn geliefden te verliezen door een leven achter de tralies. Uiteindelijk buigt hij voor een plea deal. Die verbindt hem niet alleen tot een schuldbekentenis, maar ook tot de verklaring dat hij handelde zonder invloed: de beschuldiging van entrapment door FBI-informant Darby moet hij officieel intrekken. De film laat daarop een regeringsvertegenwoordiger aan het woord die Darby’s werk prijst en er fijntjes aan toevoegt: ‘Zou het niet mooi geweest zijn als we zo’n informant hadden gehad voor 9/11?’

If a Tree Falls en Better This World schetsen een complex portret van activisme in de VS na 9/11, zonder zelf activistisch te zijn. Eerder dan de kijker met heroïsche verhalen aan te vuren om mee op de barricade te gaan, tonen ze hoe risicovol het is om een dissidente positie te verdedigen en hoe disproportioneel hard de vergelding kan zijn. Beide films casten de protagonisten weliswaar in een moedige underdogpositie, als David tegen Goliath – maar dan zonder dat de stenen die ze werpen erin slagen de reus te vellen. Wat de films wel doen, is reveleren hoe de reus zich gedraagt tegenover wie hem durft uit te dagen. Voor heel wat Amerikanen is dat geen nieuws: ze worden er zelf mee geconfronteerd, of zijn er professioneel mee bezig in organisaties als Human Rights Watch of Civil Liberties Defense Center. Maar de verdienste van deze documentaires is dat ze die onthutsende informatie naar buiten brengen in goedgemaakte en aangrijpende films, die hopelijk een nieuw publiek kunnen bereiken. Better This World en If a Tree Falls wonnen reeds prijzen op verschillende filmfestivals en streven nu naar bredere distributie binnen en buiten de VS.

Kristin Rogghe studeerde wijsbegeerte (KULeuven) en transmedia (Sint-Lukas Brussel); film, beeldende kunst en podiumkunsten vormen haar biotoop, werkveld en onderzoeksdomein.