Het formaat van het proletariaat

De geschiedenis van de film laat zich graag lezen als een technologische triomftocht. Een opeenvolging van technische doorbraken die ons, het vooruitgangsideaal getrouw, naar de hoogst denkbare vorm van het medium heeft geleid. Maar de Britse regisseur Andrea Arnold draait de klok terug en kiest voor een traditioneel beeldformaat dat is verdwenen in de plooien van de filmgeschiedenis. In haar verfilming van Emily Brontë’s klassieker waait een frisse wind over de Wuthering Heights. Het versuikerde verhaal over de onmogelijke liefde tussen Catherine Earnshaw en haar pleegbroer Heathcliff wordt verrijkt door Arnolds keuze voor schaarste.

HET UITDIJENDE FILMBEELD

Onze hedendaagse bioscopen zien het graag groot: ze serveren hun brede buffet van beelden op langgerekte schermen. Maar film is klein begonnen. Of toch smal. De kinetograaf van Thomas Edison gebruikte een filmstrook met beelden die pakweg een duim breed en driekwart duim hoog waren: een formaat dat naar een vierkant neigt.

De verhouding van de breedte van het filmbeeld tot de hoogte noemt men de aspect ratio. Hoe groter die aspect ratio, hoe breder het beeld. De Amerikaanse Academy of Motion Picture Arts and Sciences canoniseerde het smalle beeldformaat 1,37 : 1 tot algemene standaard, en gaf die de naam Academy ratio. Decennia lang bleven bioscoopfilms zweren bij dat geblokte beeld.

In het midden van de vorige eeuw schoten televisietoestellen als paddenstoelen uit het vast tapijt. Hun beeldverhouding was nagenoeg identiek aan die van de toenmalige films. In de concurrentiestrijd met het kleine scherm koos cinema voor de vlucht vooruit. Of beter: de vlucht opzij, in de breedte. In de jaren 1950 en 1960 ontstonden een heleboel filmsystemen die allemaal een breder blikveld boden dan de beeldbuis. Breder was beter.

In de bioscoop krijg je nu alleen nog zaalbrede panorama’s te zien. De Academy ratio is een paria in de filmzalen. Het gelauwerde The Artist is de uitzondering die de regel bevestigt: die ode aan de stille film conformeerde zich – als nostalgische gimmick – aan de technische normen van de jaren 1920.

DE RIJKDOM VAN EEN ARM BEELDFORMAAT

En dan is daar Andrea Arnold, de rijzende ster van de Britse alternatieve cinema. Haar kortfilm Wasp (2003) kaapte een Oscar weg, haar langspeeldebuut Red Road (2006) ging in Cannes met de Prix du Jury aan de haal. Het zijn onsentimentele verhalen over alleenstaande vrouwen, gepresenteerd in breedbeeld. In Fish Tank (2009) en Wuthering Heights (2011) grijpt Arnold echter terug naar het traditionele, smalle filmformaat.

Arnolds zelfopgelegde beperking is een aanzet tot vormelijke en inhoudelijke herbronning

In Fish Tank vechten een alleenstaande moeder en haar opstandige dochter om de aandacht (en de seksuele gunsten) van dezelfde man. Dat sociale drama speelt zich af in de onderbuik van de Britse samenleving. De families zijn even bouwvallig als de housing projects waar ze wonen. De personages in Fish Tank hebben het niet breed, en zulke mensen film je ook niet breed, lijkt Arnold nu te vinden. Haar Academy Ratio is het formaat van het proletariaat, een schril contrast met de rijkdom van het burgerlijke breedbeeld.

De inventieve mise-en-scène maakt van de beperkte breedte een voordeel. Het smalle formaat dwingt de personages – letterlijk – dichter bij elkaar. Ze zitten elkaar op de huid, of ze nu ruziën of vrijen. Fish Tank is een contactsport waarbij (verbaal) geweld en intimiteit naadloos in elkaar overgaan.

Andrea Arnold kiest niet voor dat armlastige beeldformaat om een benepen beeld te brengen van uitzichtloze miserie. Integendeel: er is een aangehouden aandacht voor levens in de marge, die toch gulzig geleefd worden. Op integere wijze observeert ze de aspiraties en angsten van haar behoeftige personages, en zo blaast ze weer hoop in het arme beeldformaat. Dat is Arnolds antwoord op de opzichtige weelde van het breedbeeldformaat. Een visuele vingerwijzing die toont dat filmische schoonheid niet hoeft te ontstaan uit techniek, maar ook geboren kan worden uit ethiek.

PERSONAGES EN VERHALEN OP HUN SMALST

Arnolds zelfopgelegde beperking is geen vorm van artistieke ascese. Het is geen doel, maar een middel: een aanzet tot vormelijke en inhoudelijke herbronning. Met Wuthering Heights toont Andrea Arnold hoe een traditioneel formaat een traditioneel verhaal en dito personages nieuw leven kan inblazen.

De brontekst van Emily Brontë is een romantische standard die zich afspeelt tegen het decor van de negentiende-eeuwse Britse standenmaatschappij. In een half dozijn eerdere verfilmingen waren lyriek en literaire romantiek onveranderlijk de ordewoorden. In Arnolds versie verliezen Heathcliff en Catherine die romantische aureool, we zien hen op hun smalst. Ook daar zitten de personages elkaar in het smalle beeld op de lip. Hun liefde is niet langer hoofs, maar honds.

Arnold trekt die verenging tot haar essentie door in alle andere aspecten van haar regie. Het bronverhaal wordt uitgekleed tot op het bot. Dit moet de minst literaire versie ooit zijn van die literatuurklassieker: meer dan twee zinnen krijgt Heathcliff niet aaneengeregen. De kracht van het woord moet wijken voor abstracte beeldenkracht, die de liefde zoekt in speeksel en bloed.

De gekozen arme Academy ratio staat mijlenver van het aristocratische jasje dat Brontë’s verhaal doorgaans aangemeten krijgt. De winderige Yorkshire moors krijgen in het smalle beeld niet langer vrij spel om de romantische verbeelding te bespelen. Geen weidse landschappen hier, maar een modderpoel die klauwt aan de enkels van de personages. Close-ups van distels en dode dieren, van verloren veren en ronddwarrelend stof … De natuur is geen louter decor voor de culturele en amoureuze aspiraties van de mens, maar ketent onze hoge dromen. De romantische liefde is in Arnolds film geen mensenwerk, maar een natuurkracht die zich niet onder woorden laat brengen en enkel in onscherpe beelden te vangen is.

Deze Wuthering Heights illustreert de inhoudelijke en ideologische implicaties van een technische keuze: hier is geen plaats voor breedvoerige emoties of voor grootsprakerige retoriek. Arnolds literatuurverfilming is intiem, abstract en woordeloos, en daardoor bij uitstek filmisch.

Traditie is enkel zinvol als ze de toekomst kruidt, zoals oude mosterd een nieuw gerecht. Dat is precies wat Andrea Arnold doet: ze gebruikt de Academy ratio niet uit heimwee naar vervlogen vakmanschap. Het is geen esthetisch leukigheidje, maar een retorisch en narratief instrument. Haar traditioneel smalle filmbeeld is een radicaal moderne keuze, een pleidooi voor verdieping in plaats van verbreding. Wat een weelde in zo weinig beeld.

Wuthering Heights draait sinds 2 mei in de zalen in Vlaanderen.

David Verdeure is filmredacteur van rekto:verso.