Held voor één dag. 'Haven 010', theatervoorstelling over hedendaagse migratie

Theatermaker Michael De Cock, ‘t Arsenaal, Union Suspecte en Walpurgis sloegen de handen in elkaar om een voorstelling te maken waarin de hedendaagse migratie centraal staat. Een voorstelling dus die zich aan de schaduwrijke onderkant van de samenleving afspeelt. Na succesvolle reeksen in Oostende en Antwerpen  is Haven 010 klaar om in de rest van het land te toeren. _(_18 augustus 2010, MO)

Laat me eerst duidelijk maken dat ik een buitenstaander ben, een niet-ingewijde kijker, een alles-behalve-professionele theaterrecensent. Ook het thema van asiel en migratie ken ik eerder uit het verleden dan uit de meest actuele ontwikkelingen. In dat verleden was ik nog mede-initiatiefnemer en later voorzitter van een vzw die de belangen van asielzoekers en vluchtelingen in en rond Antwerpen wou verdedigen bij lokale en bovenlokale overheden. HAVEN heette die vzw, Hulp Aan VluchtelingEN. Onder andere daarom was ik extra geprikkeld om de voorstelling Haven 010 te zien.

De andere en echte reden was dat ik erg benieuwd was naar de manier waarop Michael De Cock zijn bewonderenswaardige en volgehouden betrokkenheid bij de werkelijke levens van al die migrerende mensen omzet in hedendaags theater. Welke meerwaarde biedt theater in vergelijking met de geschreven journalistiek als we de vele lagen en facetten van migratie in de eenentwintigste eeuw willen tonen aan een publiek dat in grote mate afgeschermd wordt van de mensen die migreren?

De voorstelling wordt aangekondigd als een stuk ‘over mensen die vanuit allerlei verschillende beweegredenen naar hier komen om een nieuwe thuishaven te vinden in Europa, en over onze eigen verhouding daartoe’. De kracht en de originaliteit van het geheel ligt in die korte bijzin. Haven 010 heeft niet zozeer de migratie en de moeilijkheden die daarmee samenhangen als onderwerp, het stuk gaat veel meer over de samenleving als geheel en als systeem, waarbinnen geen plaats of aandacht is voor mensen aan de rand -ook al zijn die met miljarden. Er is de goed geoliede machine van de Europese middenklassenwereld en er is de onderlaag van mensen die daar wanhopig toe willen behoren maar op allerlei - brutale, onzichtbare, wettelijke en zelfs goedbedoelde - manieren van uitgesloten worden.

In die duistere schaduwwereld vindt de ontmoeting plaats tussen Mourad en Eric, tussen de muis en de mier, tussen de vluchtige en vluchtende migrant en de nietige trucker, tussen de ingezetene die zonder belemmering maar ook zonder dromen of ambities over de Europese wegen en door de grenzen heen rijdt en de migrant die droomt van een eldorado aan de overkant, maar vastzit op de plek waarnaar hij niet op weg is.

Het opzet, de constructie en het perspectief van Haven 010 zitten allemaal heel goed. En toch werkt de voorstelling niet echt.

Haven 010 focust niet eenzijdig op de misère van de asielzoekers en vermijdt tegelijk de maatschappelijk werker als autochtone tegenpool. Ze nodigt de toeschouwer uit om te blijven kijken naar de verborgen kwetsbaarheid van nietige en vluchtige mensenlevens. Dat uitgangspunt geeft de voorstelling een uniek en waardevol perspectief.

De vorm die De Cock voor Haven 010 gekozen heeft, is hybride. Teksttheater met twee personages, live uitgevoerde muziek als derde personage, drie reuzenvideoschermen waarop de realiteit -waarop het theater reflecteert- geprojecteerd wordt, en dat alles in het kader van een donkere loods aan de haven. Daarmee wordt alvast een arsenaal instrumenten in stelling gebracht om niet alleen de ratio van de bezoeker aan te spreken, maar ook de zintuigen en dus de emoties.

Haven 010 wil niet zozeer informeren dan confronteren en reflecteren. De betrokkenheid bij het leven van Mourad en zijn lot- en tochtgenoten wordt nooit sentimenteel, maar balanceert voortdurend op het randje van de afwijzing. De onvermijdelijkheid van migratie en mondialisering wordt nooit geportretteerd in de exotische kleuren van een heerlijk verrijkende diversiteit, het blijkt een zaak van mensen die elkaar tegenkomen in de buitenbaan van het maatschappelijke bestaan en daar zowel botsen als elkaars pijn herkennen.

Het opzet, de constructie en het perspectief van Haven 010 zitten dus allemaal heel goed. En toch werkt de voorstelling niet echt. Dat heeft te maken met enkele manco’s die cumulatief tot een groot tekort leiden.

De ontmoeting tussen Mourad en Eric is dan wel het centrale gebeuren van de voorstelling, ze vindt tegelijk nooit plaats. Dat is op zich interessant, want het feit dat beide personages zo geconsumeerd worden door hun eigen uitsluiting en nietigheid, maakt het quasi onmogelijkheid om de grens met de ander over te steken op een manier die de toevalligheid overstijgt. Mourad maakt contact met Eric omdat hij hoopt dat die hem kan helpen bij de oversteek van het Kanaal, Eric is op zijn beurt op zoek naar een helpende hand om de bruggen te verbranden die hem gebonden houden aan een verleden van betutteling. De voorstelling suggereert dat de banden tussen de twee mannen dieper en sterker worden, maar aangezien er geen groei of ontwikkeling van de individuele personages plaatsvindt, ben je daar niet zeker van. Of geloof je het niet helemaal. En als een centrale pijler wankelt, dreigt het hele bouwwerk scheef te zakken.

Gaandeweg verschuift het gewicht van de voorstelling bovendien van Mourad naar Erik, van de utopie van de migratie naar de kleinschalige wraak van de autochtone gemarginaliseerde. Het echte interview met de werkelijke Mourad, waarvan fragmenten op video getoond worden, vertelt over een geslaagde oversteek, maar op scène verdwijnt dat perspectief onder het verpletterende gewicht van de moeder-zoon trauma’s van Eric.

Het feit dat voor de finale - tegen de achtergrond van Erics apocalyptische emancipatiegebaar - een hele groep echte asielzoekers, mensen zonder papieren en migranten de scène op komen om de Bach cantate Ach wie flüchtig, ach wie nichtig ist der Menschen Leben te zingen, heeft dan ook iets dubbels. Het is een pakkende scène die je meteen de illusie ontneemt dat het “maar theater” is: Haven 010 gaat over echte mensen, met echte gezichten en eigen stemmen, met reële dromen en verwachtingen, maar ook met veel te reële kwetsuren en ontgoochelingen -ook al wordt dat allemaal onzichtbaar gemaakt door de voortdurende repressie en het dominante discours. Maar tegelijk balanceert deze finale op het randje van de exploitatie, waarin de echte migranten de tekorten aan geloofwaardigheid en emotionele betrokkenheid van de voorstelling ter elfder ure nog moeten komen rechtzetten.

Het tekort aan emotionele betrokkenheid is een opvallend manco

Het tekort aan emotionele betrokkenheid is een opvallend manco in een voorstelling die gemaakt is aan de hand van veel en lange gesprekken met asielzoekers en migranten. Michaël De Cock is geen koele kikker en dus moet hij vaak geschokt geweest zijn bij het aanhoren van de verhalen van de mensen die zonder papieren en dus quasi zonder rechten Europa doorkruisen.

Acteur Mourad Zeguendi vertelt in een interview met De Standaard bijvoorbeeld over een groepje mensen dat ’s nachts in een sloep de Middellandse Zee oversteekt. Om niet opgemerkt te worden door de patrouillerende Spaanse kustwacht moet iedereen muisstil zijn. Een moeder heeft toen haar huilende baby moeten verdrinken om de overtocht van de anderen niet in gevaar te brengen.

De paar zinnen die Zeguendi daarover vertelt, snoeren mijn keel dicht. Ze maken niet alleen de wanhoop en de staalharde overtuiging van de migranten duidelijk, maar ook de trauma’s die zelfs succesvolle “overstekers” een leven lang met zich mee zullen dragen. In Haven 010 blijft de confrontatie met dat soort werkelijkheid en bevraging uit. De worsteling van Eric met zijn betuttelende moeder wordt met meer emotionaliteit (of ten minste met meer uitgeschreeuwde en versterkt decibels) gebracht dan de fysieke of psychische wonden van Mourad.

Het meest emotionele moment in de voorstelling die ik zag, was een schitterende vertolking van Heroes door Hadewig Kras, alleen begeleid door haar elektrische bas. ‘Oh we can beat them / Forever and ever / Then we could be heroes just for one day.’ Deze Bowie meets the Velvet Underground is -samen met de finale- een van de weinige momenten dat de muzikale inbreng de voorstelling versterkt, verdiept en vooruithelpt.

De polariteit tussen de heldendroom en de confrontatie met de nietigheid van het bestaan aan de onderkant van de samenleving vormt trouwens de narratieve spanningsboog waarbinnen Haven 010 zich beweegt. Op de meeste andere momenten doorbreekt de muziek de opbouw en het verhaal, zonder dat deze cesuren een andere, constructieve functie krijgen in de voorstelling.

De eclectische muziekkeuze zorgt niet voor een eigen verhaallijn, ze functioneert niet als een Grieks koor dat in dialoog gaat met de personages. ‘Echt met elkaar in dialoog gaan is soms makkelijker gezegd dan gedaan’, zegt muzikaal leidster Judith Vindevogel in de TAZ Gazette. De voorstelling is daarvan jammer genoeg een illustratie, al zal het zo wel niet bedoeld zijn. Door dat gebrek aan communicatie tussen tekst en muziek groeit doorheen de voorstelling het gevoel dat dit stuk een work in progress is, dat verder uitgepuurd moet worden om zijn definitieve richting te vinden en op zijn bestemming aan te komen.

Pas als het hele plaatje in elkaar is gepast, ziet de toeschouwer welk lelijk gezicht onze samenleving toont in het verhaal van de hedendaagse migratie

Het verhaal van de eerste ontmoeting tussen Mourad en Eric lijkt me nog de beste metafoor voor de hele voorstelling. Mourad was clandestien op een vrachtwagen geklommen in de hoop in Groot-Brittannië aan te komen, maar werd integendeel landinwaarts naar Jabbeke gevoerd wordt. Goed geprobeerd, maar fout gegokt.

Haven 010 is gebaseerd op ongetwijfeld goed en degelijk onderzoek - De Cock zegt terecht dat hij meer tijd en middelen kan investeren dan een journalist die op het thema werkt, en dat hij meer toegang tot documenten en officiële handelingen kreeg dan diezelfde journalist -, op een sterk uitgangspunt - de ontmoeting tussen de muis en de mier -, en op een verhaalopbouw die tekst, muziek en beeld fragmenteert zodat de toeschouwer gedwongen wordt om zelf te puzzelen - zoals dat ook in het echte leven gaat - en pas als het hele plaatje in elkaar gepast is, ziet welk lelijk gezicht onze samenleving toont in het verhaal van de hedendaagse migratie.

Maar als dat alles niet in elkaar past, als het niet tot een indrukwekkende en overtuigende voorstelling leidt, dan staat de vrachtwagen met al dat materiaal op de parking van Jabbeke in plaats van op de kade van Dover.