Grands travaux: aan de voet van de waterval

Door Orlando Verde, op Mon Jan 23 2017 02:28:15 GMT+0000

Er is nog werk aan ons onderwijs! Dat wordt niet alleen pijnlijk duidelijk uit het debat rond de onderwijshervorming, maar is ook voelbaar in Grands travaux, de documentaire van Olivia Rochette en Gerard-Jan Claes over een beroepsklas in Brussel. Als onderwijs enkel nog voorbereidt op werk, wat betekent dat voor hun integrale vorming als kritische burgers? En dus voor onze cultuur? (KifKif)

Onlangs herlas ik toevallig een essay dat ik 24 jaar geleden voor het eerst las: Alegato de Europa (Europa’s betoog) van de Venezolaanse schrijver Mariano Picón Salas. Salas was een overtuigde verdediger van Europa (zelfs in 1946), zij het misschien vanuit een eurofiele bewondering en een mild inferioriteitscomplex. Alegato de Europa is een van de mooiste teksten die ik ooit las, een vurig pleidooi voor cultuur, breed begrepen als kennis, als denken. Cultuur, als antwoord op de brutaliteit die het continent net had verwoest, op de dreiging van de Koude Oorlog. Salas antwoordde op de afbraak die toen bezig was in de VS: het ontstaan van een cultuur van consumptie en behapbare samenvattingen, gekleurd door raciale ongelijkheid. “De waarde van cultuur ligt niet in alle mensen gelijk te maken in de alledaagse vulgariteit, maar hen echter naar schoonheid te doen verlangen”, schreef hij.

74_verde_grandtravaux.jpgHet essay van Salas opende de cursus ‘Literatuur 2’ die deel uitmaakte van het brede eerste jaar aan de universiteit waar ik toen studeerde. Pas in ons tweede jaar konden we een opleiding kiezen, maar hoewel het om ingenieursopleidingen ging, bestond 30% van alle programma’s toch uit humane wetenschappen. Mijn professor wilde ons attent maken op het belang van een brede horizon. Weinig andere proffen en vakken zouden me later zo sterk kunnen inspireren. Altijd zal ik daar dankbaar voor blijven. Ik kwam uit een familie zonder grote culturele bagage, half heel arm, half lage middenklasse. Cultuur beperkte zich tot Cubaanse liederen, mindere tentoonstellingen en de pogingen tot volksverheffing op televisie. Mijn prof, zijn vak en Mariano Picón Salas redden me toen. Ze openden mijn wereld en maakten van mij een ambitieuzere mens.

Daarom kijk ik droevig naar de onlangs gefaalde onderwijshervorming en de grapjes die gemaakt worden over combinaties die voor sommigen absurd klinken. Wat is eigenlijk het probleem met Wiskunde-Haartooi-Mechanica-Moderne talen-Latijn-Houtbewerking? Gaan we er echt van uit dat een houtbewerker of een kapper geen behoefte heeft aan wiskunde of aan kennis, in welke taal ook? Gaan we er in 2017 nog écht van uit dat jongeren een beroep moeten leren beoefenen om dáár de rest van hun bestaan rond te bouwen? Is dat wat we hen willen leren, hoe beperkt hun wereld zal zijn? Je zou willen dat er op álle scholen, en voor politici, een vak ‘Martha Nussbaum’ bestond, over het belang van humane vorming.

De binnenkant van een beroepsschool

De slachtoffers van deze gemiste kans vind je aan de onderkant van ons ‘watervalsysteem’, een perversiteit die sommigen denkbeeldig durven te verklaren, maar die ondertussen wel ongelijkheid blijft reproduceren – zoals vorige week bij MO* te lezen viel. Het is in deze context dat Grands travaux, een film van Olivia Rochette en Gerard-Jan Claes getoond wordt in onze zalen. Beide filmmakers hebben geen beter moment kunnen kiezen om hun camera te richten op de binnenkant van een beroepsschool, meer bepaald van het Instituut Anneessens-Funck, in hartje Brussel.

Als we jongeren leren beantwoorden aan wat er van hen verwacht wordt, hoe kunnen we dan ooit hopen dat ze iets anders zeggen dan wat we willen horen?

Wat we in deze hybride documentaire te zien krijgen, is voor een groot deel apathie. Verslagenheid. We zien vooral jonge migranten en maken kennis met hun kwetsbaarheid, hun voorbereiding op een arbeidsmarkt die hen waarschijnlijk zal bestempelen als ‘te zwak’. Ze leren de juiste antwoorden, de codes, de etiquette. Hun ware interesses, daar krijgen ze geen opleiding voor. Ze voeren licht filosofische gesprekken over voetbal, diploma’s, meisjes en sociale zekerheid. De rest is een mysterie. Doen we genoeg om te begrijpen waar hun frustratie, hun gebrek aan interesse of hun onvoorzichtigheid vandaan komt, of volstaat het om het allemaal te wijten aan hun culturele achtergrond of aan taalachterstand? Als we jongeren leren beantwoorden aan wat er van hen verwacht wordt, hoe kunnen we dan ooit hopen dat ze iets anders zeggen dan wat we willen horen?

De ambitie van het onderwijs

Grand travaux gaat tegen de verwachtingen in. Co-regisseur Gerard-Jan Claes zegt in een uitgebreid interview op sabzian.be dat Brusselse jongeren te vaak gereduceerd worden tot sensationele illustraties van geweld en armoede. De film is in dat opzicht verrijkend, omdat de valkuilen van onze media worden ontweken, al levert dat nog geen spannende cinema op. Wel krijg je een geduldige observatie die soms in de buurt komt van videokunst.

Olivia Rochette en Gerard-Jan Claes © Claire-Emmanuelle Blot.jpgEen onopvallende camera is daarbij nooit de bedoeling. De jongeren weten dat we meekijken en dat maakt hen soms onzeker. Ze houden hun lach in. Ze schamen zich soms een beetje. In hun banale conversaties vervaagt de grens tussen documentaire en fictie. De kotjes die ze bouwen als oefening voor hun toekomstig werk, hebben iets van een studio – valse muren, onnatuurlijke belichting. Sommige conversaties werden meermaals uitgevoerd om ze als een klassieke shot-tegenshot te kunnen monteren. Ze leren zichzelf te verkopen in een gesimuleerd sollicitatiegesprek. Dat alles versterkt het gevoel dat ze een rolletje spelen.

Het ware drama speelt zich onder hun vel af: ze krijgen geen antwoord op hun echte vragen. Welk perspectief bieden we hen? Dat ze een huis gaan kunnen kopen? Is dat echt het beste dat we te bieden hebben? Is dat echt de ambitie van het onderwijs van een ontwikkeld land? Is dit het beroep dat ze willen uitoefenen of is dat wat we hen willen zien doen? Verwachten we dan echt dat ze presteren, dat ze gemotiveerd uitkijken naar de toekomst?

‘Egalitaire onzin’?

De beledigende veronderstelling dat deze jongeren geen Latijn kunnen gebruiken, berust op het idee dat ze niet zullen profiteren van de geschiedenis, de kunst en het denken. Dat ze louter grondstof zijn voor onze arbeidsmarkt, eerder dan mensen van wie de gereedschapskist om van het leven te genieten over zo veel mogelijk instrumenten moet beschikken.

74_verde_grand travaux kopie.jpgTerwijl sommigen een breed onderwijs gelijk stellen aan ‘egalitaire onzin’, aan ‘alle mensen gelijk maken in de alledaagse vulgariteit’ (zoals Picón Salas het zou verwoorden), gaat het over een eerlijk streven naar het ultieme doel van het onderwijs, van cultuur: prikkelen, doen denken, ‘naar schoonheid doen verlangen’. Is het niet de taak van het onderwijs om onze jongeren op te leiden als kritische mensen? Als burgers, meer dan als louter werkkrachten? Grands travaux laat ons van ons ‘schitterend onderwijssysteem’ een heel andere kant zien. Hoe lang willen we die structuur nog in stand blijven houden?

Orlando Verde is stafmedewerker Kif Kif en lid van de redactie van rekto:verso.

‘Grands travaux’ van Olivia Rochette en Gerard-Jan Claes speelt in Cinéma Aventure (Brussel), Sphinx Cinema (Gent) en Cinema ZED (Leuven). Meer info.