Fatale Flashbacks

De greep van Hollywood is vandaag zo groot dat elke andere filmcultuur er zich toe moet verhouden. Niet voor niets luidt de ondertitel van Thomas Elsaessers recente studie over Europese cinema Face to Face with Hollywood. films aan deze kant van de oceaan kunnen couleur locale krijgen door de manier waarop zij de Amerikaanse cinema potsierlijk naar de kroon steken, zoals de Franse blockbuster The Fifth Element (Luc Besson, 1997). Of ze kunnen zich onderscheiden door een rigoureus verzet tegen de regels van Hollywood, zoals de Deense Dogma-films.

De confrontatie Europa-Amerika kan zich ook manifesteren via specifieke stijlprocédés, zoals het gebruik van flashbacks. Hoe typisch Amerikaans is de manier waarop Clint Eastwood flashbacks toepast in Mystic River (2003) en hoe typisch Europees is de aanpak van de Oostenrijker Michael Haneke in Caché (2005)? En waar hoort de Canadees David Cronenberg thuis, die in A History of Violence (2005) de Amerikaanse geweldspiraal belicht? Er tekenen zich in deze drie recente auteurfilms interessante verschillen af.

HET VERLEDEN OP JE HUID

Mystic River opent met een voorgeschiedenis. We zien hoe twee elfjarige jongens — Sean en Jimmy — perplex toekijken als hun vriendje Dave in een zwarte auto gedwongen wordt. Dave wordt seksueel misbruikt, maar weet na vier dagen weer te ontsnappen. Vijfentwintig jaar later kruisen de wegen van de drie personages elkaar opnieuw. Sean moet als rechercheur de moord op Jimmy's dochter onderzoeken, terwijl Dave als verdachte beschouwd wordt. Hij heeft echter geen sluitend alibi voor het tijdstip van de moord en wentelt zich in steeds wisselende excuses voor zijn geblesseerde hand. Als de opvliegende Jimmy hem agressief onder druk zet, verklaart Dave uiteindelijk dat hij een kinderverkrachter op heterdaad betrapte en hem finaal in elkaar sloeg. Maar Jimmy gelooft zijn jeugdvriend niet en doodt hem. Vlak daarop meldt Sean dat hij de ware moordenaars van Jimmy's dochter heeft ingerekend en dat ook het lijk van een pedofiel is gevonden.

Via flashbacks toont Mystic River hoe Daves jeugdtrauma zijn heden determineert. De eerste keer gebeurt dat wanneer Dave zijn zoon een bedverhaaltje vertelt over een jongen die aan de wolven is ontsnapt. Als we vaders gezicht in close-up te zien krijgen, zwenkt de camera plots naar rechts, en begeleid door onheilspellende klanken duiken we rechtstreeks zijn verleden in. Dave vlucht als elfjarige door het bos, weg van de twee kinderverkrachters. Het beeld beweegt heftig, de camera zit zijn jongere ik (te) dicht op de huid. Na de flashback kan Dave enkel mompelen dat hij eens tot rust moet komen. Hij gaat door het leven als een soort zombie, zo blijkt als Dave later naar een vampierenfilm zit te kijken en zijn vrouw duidelijk maakt dat hij zelf een 'ondode' is.

Ook de tweede flashback in Mystic River grijpt terug naar Daves vlucht door het bos. In het nauw gedreven door een furieuze Jimmy vertelt Dave wat hij tot dusver heeft verzwegen: in de nacht dat Jimmy's dochter werd vermoord, betrapte hij een kinderverkrachter in een auto. We zien in een flashback hoe Dave deze 'gore wolf' aftuigt en diens jonge slachtoffer aanmaant om weg te rennen. Dan verglijdt het beeld met dezelfde onheilspellende klanken opnieuw tot de take waarin Dave als elfjarige tussen de bomen spurt. Er klinkt nu een stem: 'run, Dave, run', maar de beelden blijven even hectisch en close op zijn rennende lijf gefilmd. Die stijl komt mooi overeen met de impact van de flashback. Dave voelt zich als volwassene nog steeds opgejaagd door de gebeurtenissen van toen. Hij heeft op geen enkele manier afstand kunnen nemen van het jongetje dat hij was.

Dat het hier gaat om een heel specifiek betekenisproces, blijkt uit de totaal verschillende flashback-principes die Eastwood hanteert voor Sean en Jimmy. Tijdens het rouwproces van Jimmy en het onderzoek van Sean zijn er wel verwijzingen naar hun gezamenlijke verleden, maar niet in de vorm van flashbacks. Pas aan het eind zien we een kort fragment. Niet wetende dat Jimmy Dave heeft gedood, vraagt Sean hem wanneer hij Dave voor het laatst gezien heeft. Jimmy antwoordt tamelijk verdwaasd: 'De laatste keer dat ik Dave zag ... dat is 25 jaar geleden.' Ze staan op exact dezelfde plek als waar Dave ooit werd ontvoerd. We zien hen samen de weg afturen, waarna een tegenshot de wegrijdende auto van toen toont, verdwijnend in de verte. Hun herinnering is veeleer een gedeelde beschouwing, ingeleid door een duidelijke cut die suggereert dat Sean en Jimmy zich hebben weten af te snijden van hun jeugd. Hun beleving van het verleden in het heden is niet meer dan een gedistantieerd in memoriam voor hun getraumatiseerde vriend.

Maar de ware 'held' in Mystic River is natuurlijk Dave zelf: de zombie die altijd te dicht bij het verleden stond. Voor hem geen cuts, geen afstandelijke flashbacks in tegenshots, maar een verleden dat rechts van hem als een parallelle wildwaterstroom meedrijft in het heden. De muziek en het springerige beeld beklemtonen hoe Dave erdoor overspoeld wordt, en zo past Mystic River vanzelf in de traditie van Hollywood. De film dwingt de kijker tot een hechte identificatie met het tragische personage Dave, dankzij een visualisering van zijn diepste drijfveren, hier in flashbacks. Het is precies die aanschouwelijke gevoelsband waar David Cronenberg mee afrekent in A History of Violence.

HET VERLEDEN VERDRUKT

Tom Stall, uitbater van een Amerikaanse brasserie, ontpopt zich in A History of Violence tot de lokale held als hij van achter zijn toonbank twee overvallers elimineert. Zijn heroïsche daad wordt echter overschaduwd door de komst van een mysterieuze gangster, die hem aanspreekt als 'Joey Cusack'. Deze Joey zou het blinde oog van de gangster op zijn geweten hebben. Tom houdt lang vol dat er sprake moet zijn van een persoonsverwisseling, maar tenslotte vertelt hij zijn vrouw Edie toch dat hij drie jaar 'in de woestijn' heeft rondgedoold om zijn identiteit als Joey volledig af te leggen en zijn leven opnieuw te beginnen als Tom. Nadat hij met de hulp van zijn zoon de gangster en zijn twee handlangers heeft omgelegd, dwingt zijn broer Richie — opgeklommen tot maffiabaas — Tom/Joey naar Philadelphia te komen. Richie wil hem laten bloeden voor de daden die Tom als Joey gepleegd heeft. Maar die is zijn broer en diens bende te snel af en keert vervolgens terug in de boezem van zijn gezin.

Cronenbergs A History of Violence is een geweldfilm, maar dan wel een paradoxale versie ervan. Hoewel de film zo begaan is met het verleden, blijft elke uitweiding via flashbacks achterwege. Ze waren nochtans perfect gelegitimeerd geweest om het dilemma van Tom, de schijnbaar gemiddelde burger, te belichten door hem te laten mijmeren over wie hij vroeger was. Cronenberg had er doorheen zijn film ook een consistente thriller-spanning mee kunnen opbouwen in zijn ontmaskering van het heden. Maar dan zou A History of Violence gewoon een prent geworden zijn over een man met een geheim verleden, waarvan we steeds dieper in het duister gingen kijken. Een beetje zoals in _Mystic Rive_r: de verklaring van de actuele gebeurtenissen op een blaadje gepresenteerd krijgen, omdat je door de innerlijke bril van de personages mee naar hun eigen geschiedenis kijkt.
Cronenbergs film dankt zijn vileine aard juist aan het feit dat hij niet in de 'valkuil' van de flashback trapt. Door elke psychologische verklaring vanuit het verleden te ondermijnen, verontrust hij niet alleen zijn kijker, maar stelt hij Tom ook in staat om 'gepantserd' te blijven handelen. Het valt namelijk op dat de held zich telkens van fors geweld bedient net wanneer het verleden hem te nabij dreigt te komen. Om te voorkomen dat het gaat spoken in zijn geest, slaat hij letterlijk elke doorbraak van een flashback van zich af. Daarmee schaart Tom zich in de traditie van de cowboy, die in zijn klassieke gedaante nooit lastiggevallen wordt door flashbacks van een getroebleerde voorgeschiedenis. Als dat toch gebeurt, zoals met beelden van lichtflitsen en laarzensporen in de western Pursued (Raoul Walsh, 1947), dan verliest de cowboy meteen het vermogen tot handelen. (Te veel) kennis over het verleden, opgediend in flashbacks, kan een verlammend effect hebben op de daadkracht. Dat is precies de tragedie van Dave in Mystic River. Tom Stalls daarentegen dankt zijn succesvolle afrekening met de oude 'schimmen' aan het feit dat hij geen flashbacks toelaat. En dat maakt van A History of Violence vanzelf een kritische pastiche op geweldfilms.

Cronenbergs hoofdpersonage is echter ook een soort all-American family man die zijn schepen achter zich verbrand heeft, en geen rekenschap wenst af te leggen van het geweld dat hij ooit heeft gepleegd. Beschouwen we deze Tom, die in nieuwsreportages geportretteerd wordt als een soort John Doe (Jan Modaal, red.) , als exemplarisch voor het hedendaagse Amerika, dan wordt de titel van A History of Violence meteen een stuk wranger. Die geschiedenis wordt vooral verdrukt: Tom/Amerika weigert het verleden onder ogen te zien, en wie hem ermee confronteert, wacht een dodelijke respons. Cronenbergs scherpe maatschappijkritiek is meteen duidelijk. Maar er hoort ook een kanttekening bij. Zijn film bewandelt, zoals dat doorgaans geldt voor een pastiche, een erg dunne scheidslijn tussen het bekritiseren van geweld en het schaamteloze imiteren ervan. De bloederige beelden van uiteengeschoten hersenen in A History of Violence laten in elk geval weinig aan de verbeelding over. De film kiest subtiel voor de overdrijving en loopt daarmee het risico te worden misverstaan. Dat lot zal Caché niet beschoren zijn. Michael Hanekes film is ondubbelzinnig onthutsend, met name door een cruciale flashback aan het einde van de film.

HET VERLEDEN BEVRAAGD

In Caché is Georges Laurent presentator van een boekenprogramma op tv. Hij is gelukkig getrouwd met Anne en heeft een zoon van twaalf. De rust van alledag wordt echter verstoord als hij videocassettes bezorgd krijgt waarop hun woning wordt gesurveilleerd. Wanneer daar akelige tekeningen bijkomen, krijgt Georges een vermoeden wie de afzender kan zijn. Toen hij zes jaar was, wilden zijn ouders het Algerijnse jongetje Majid adopteren. Hij stelde die gedwongen broer bij zijn ouders toen in zo'n slecht daglicht dat zij het jongetje naar een weeshuis stuurden. Als Georges Majid nu terug opzoekt, blijkt ook deze ontmoeting op video vastgelegd. En bij een volgende confrontatie snijdt Majid zich met een mes pardoes de keel over. Daarop neemt de zoon van Majid de achtervolging over. Hij stalkt de tv-presentator tot op diens werk, en zegt hem zonder verdere motivering dat hij zijn vader een kans op een goede jeugd ontnam. Het lijkt erop dat hij Georges opjaagt om hem te laten voelen 'hoe het is om een mens op je geweten te hebben'.

Superieur aan Hanekes omgang met flashbacks in Caché is de diverse status van Georges' terugblikken. Ze dienen niet, zoals in Mystic River, ter illustratie van het heden, maar net als een extra verwarring. De eerste keer bijvoorbeeld dat Majid als kleine jongen visueel gepresenteerd wordt, is als een ingevoegd shot terwijl Georges een videocassette bekijkt. We zijn dan nog niet op de hoogte van de voorgeschiedenis, en het toegevoegde shot blijft volstrekt onbepaald. Later ontwaakt Georges badend in het zweet na een nachtmerrie over het Algerijnse jongetje. In dat droombeeld zag je Majid op het erf van Georges' ouders de kop van een haan afhakken, waarna hij dreigend afstapt op een toekijkende jochie — waarschijnlijk de zesjarige Georges. Door deze tweede flashback wordt ook het eerder ingevoegde shot plots een terugblik, mede omdat beide in dezelfde vale kleurtint zijn geschoten. Maar hoe hangt het een met het ander samen?

Het op een na laatste shot van Caché werkt als een mokerslag op de kijker. Het speelt zich af op hetzelfde ouderlijke erf, maar wordt nu gefilmd door een camera op grote afstand. Een auto komt aanrijden, iemand gaat het huis binnen en even later komen er meerdere mensen weer naar buiten. Ze zijn moeilijk van elkaar te onderscheiden, tot plots alle aandacht naar een jongetje gaat dat probeert weg te vluchten, roepend 'dat hij niet wil'. Aanvankelijk heb je niet het gevoel dat deze scène een flashback/droom is, ook al is een vermoeide Georges vlak daarvoor vroeg naar bed gegaan. Anders dan vorige terugblikken is deze scène namelijk even helder gefilmd als alle andere (dag)scènes in het heden. Heeft het voorval van toen scherpere contouren gekregen? En is de focalisator ervan dan de zesjarige Georges? We krijgen geen tegenshot dat bevestigt dat hij het is die staat toe te kijken.

Het pregnante van die laatste flashback is dat de onbeweeglijk registrerende camera exact de stijl en structuur kopieert van de video-opnames die Georges eerder kreeg toegestuurd. De afstandelijke focalisatie van zijn jonge ik zou dan dezelfde zijn als de anonieme blik op zijn woning. Dat laat twee mogelijkheden open. Of Georges is het procédé van de beangstigende video-opnames zelf gaan overnemen, en beziet zijn verleden nu als was die bemiddeld door video, met een koel oog. Of Georges is altijd al een afstandelijke observator geweest. In dat geval is de registrerende videoblik op de cassettes een imitatie van Georges' eigen kijk op de dingen. Die kijk is typisch voor Georges' functie als presentator van een boekenprogramma op tv. Hij modereert slechts de gesprekken van gasten die het werk van anderen bespreken. Zijn eigen betrokkenheid is minimaal.

Het gaat Haneke in zijn flashbacks dus niet zozeer om extra verklaringen bij het heden, maar vooral om een unheimliche suggestie van zelfvervreemding. Waar George mee in conflict komt, is zijn eigen afstandelijkheid. Daarom is ook de zelfmoord van Majid zo schokkend: die gebeurt doelbewust in zijn directe nabijheid. Het gaat om een appèl van Majid om betrokkenheid te tonen. Alsof hij tegen Georges zegt: 'Zo, koele kikker, die zich altijd schuilhoudt in een veilig cocon omdat hij alles van gepaste afstand beziet — ik druk je eens een keihard menselijk drama onder de neus.' Caché dwingt daarmee tot een reflectie over onze eigen afstandelijkheid: wij kunnen sympathie tonen voor minderbedeelden, maar wat betekent dat? Gruwelijkheden kunnen we vooral aan als we er maar de gepaste distantie tegenover mogen behouden.

Die onbetrokkenheid plaatst Haneke via zijn flashbacks ook in een breder, historisch kader, om zo uit te komen bij een specifiek Europese, postkoloniale problematiek. Wat is vandaag onze (lees: Franse) verantwoordelijkheid voor ons koloniale (lees: Algerijnse) verleden? Hoe zwaar zijn we betrokken? Waar Cronenberg op een dubieuze manier het Amerikaanse non-engagement bij de eigen geweldgeschiedenis aanklaagt, gaat Haneke veel verder. Hij maakt de kijker met een stomp in de maag zélf medeplichtig. Hij laat hem in de laatste flashback niet toe om dichter bij de tragiek van de weggevoerde Majid te komen. Nee, de kijker wordt door de koel registrerende camera een vrijblijvende houding opgedrongen, terwijl de film net suggereert dat hij die zou moeten afleggen. Zo maakt Caché aan den lijve duidelijk hoe 'erg' onze afstandelijke observatie van alle (postkoloniale) leed is.

OPLOPENDE GRAAD VAN VERONTRUSTING

Dat deze drie films symptomatisch zijn voor het filmklimaat waarin ze gemaakt zijn, blijkt zowel vormelijk als inhoudelijk. Mystic River is op zich een staaltje vakmanschap, net zoals Eastwoods recentere Million Dollar Baby (2004) dat was. Maar door zijn flashbacks toe te passen in één lijn met de beleving van de personages — chaotisch in het geval van Dave en afstandelijk in het geval van Sean en Jimmy — toont Eastwood zich wel een vrij voorspelbaar vakman. Zijn film belichaamt een traditie die de kijker wil doen meeleven door hem filmisch zo hard mogelijk vast te klinken aan de emotionele ervaring van zijn fictionele protagonisten. In die correspondentie tussen de stijl van de flashbacks en de beleving van de personages toont zich de 'Amerikaanse' signatuur van de film. Hij probeert de kijker voor zich te winnen.

A History of Violence daarentegen is uit op verontrusting. Cronenberg heeft zich altijd al geafficheerd als een buitenbeentje van de Amerikaanse cinema, en furore gemaakt met filmische reflecties op de uitwassen van de beeldcultuur. Hier strijkt hij tegen de haren van de typische geweldfilm in door voor Toms handelen geen morele rechtvaardiging uit het verleden aan te bieden. Omdat verklarende flashbacks in Cronenbergs film ontbreken, wordt de kijker uitgenodigd zelf te overdenken hoe legitiem de daden van Tom zijn (geweest). Alleen stoot hij daarbij op een saillante tegenspraak. Er moet geweld gebruikt worden om de geschiedenis van geweld te ontkennen. Dat leest als een handzame samenvatting van de Amerikaanse interventie in Irak: met krachtdadig militaire hand vrede proberen te stichten in een verdeeld land (ter compensatie van het moedwillig vergeten Vietnam?). Maar omdat A History of Violence tot op grote hoogte een kopie lijkt van Amerikaanse geweldfilms, blijft de vraag toch welk soort vuist Cronenbergs pastiche daar precies tegen schudt.

Waar A History of Violence laveert tussen kopie en commentaar, is Hanekes Caché een rigoureuze kritiek. Zijn flashbacks zijn geen vensters op vroeger zoals in Mystic River, maar worden spiegels voor het kijken zelf. Zo doet vooral de laatste, onbeweeglijke terugblik op het ouderlijke erf de toeschouwer twijfelen waar hij nu precies naar zit te kijken. Het zou een flashback/droom moeten zijn, maar er is enkel die ijzige stijl van de video's die Georges zo de stuipen op het lijf hebben gejaagd. Vergeet dus de springerige beelden van Dave die overeenstemmen met zijn emotionele beleving. In Hanekes flashback staat de vorm haaks op wat het personage — en met hem de kijker — zou moeten voelen. Medelijden met name, maar dat draagt de afstandelijke camera niet over. Hier onthult Caché zich dan ook definitief als een 'Europese' (art) film, met een totaal onafhankelijke positie ten opzichte van Hollywood. Hij creëert onbehagen bij zijn kijker, dat is het verschil.