Entropic Empire

Entropic Empire: On the City of Man in the Age of Disaster verzamelt filosofische essays, casestudies en dagboekfragmenten die Lieven De Cauter tussen 2006 en 2012 schreef over het post-9/11-tijdperk. Het boek biedt een panoramisch beeld van een wereld in verandering en geeft zowel de filosoof als de politieke activist in De Cauter een stem.

Lieven De Cauter, prof aan de KULeuven, is niet alleen een graag geziene gast in artistieke milieus, maar ook erg actief in het maatschappelijke middenveld. Vanuit die praktijken schrijft hij zowel beschouwend als acuut, een combinatie die ook Entropic Empire zijn specifieke dynamiek geeft. De Cauter koos ervoor om zijn oorspronkelijke teksten niet te actualiseren, maar expliciet te dateren. Dat maakt dat je als lezer soms een kennisvoorsprong hebt op de schrijver – in 2006 was er bijvoorbeeld nog geen sprake van Barack Obama. Tegelijk verheldert die keuze de intrigerende wisselwerking tussen een voortschrijdend denken en een voortschrijdende politieke actualiteit.

WERELDWANORDE

Samengebracht in Entropic Empire, schetsen de teksten een portret van de ‘nieuwe wereldwanorde’ die in het voorbije decennium het licht zag. De Cauter spoelt terug naar het begin van deze eeuw, wanneer de neoconservatieven onder George W. Bush aan het roer kwamen te staan van de machtigste natie ter wereld. De aanslagen van 11 september 2001 schiepen de nieuwe vijand die zij nodig hadden na het einde van de Koude Oorlog. De ‘War on Terror’ was en is een planetaire versie van de ‘state of exception’, de uitzonderingstoestand die ontstaat wanneer een soeverein wegens een acute bedreiging beslist om de grondwet op te schorten, en meer macht naar zich toe te trekken. In de Verenigde Staten sneuvelden heel wat burgerrechten na de invoering van de ‘Patriot Act’, en op de geopolitieke arena deden begrippen als de ‘Axis of Evil’ en de ‘pre-emptive strike’ hun intrede. De oorlogen in Afghanistan en Irak, de mensenrechtenschendingen in Guantánamo Bay en Abu Ghraib … : het lijstje met misdaden is lang. Voortbordurend op het werk van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben, ontmaskert De Cauter die uitzonderingstoestand als een doelbewuste strategie om de Amerikaanse hegemonie verder uit te breiden en de vrije economie (lees: het neoliberalisme) verder te verspreiden (lees: op te leggen).

De ‘War on Terror’, als een ‘top-down exces van soevereiniteit’, herschikte de mondiale machtsverhoudingen dan ook ingrijpend. Antonio Negri en Michael Hardts invloedrijke analyse van de hedendaagse wereldconstitutie klopt dan ook niet meer helemaal, stelt De Cauter. In hun boek Empire uit 2000 tekenden de intellectuele goeroes van de andersglobalistische beweging nog een hybride piramide, met bovenaan een monarchistische laag (de Verenigde Staten, de G7, het IMF en de Wereldbank), in het midden een aristocratische laag (de transnationale bedrijven en de natiestaten) en onderaan een democratische laag (de VN, de media, religies en ngo’s). De drie vormen van bestuur die Aristoteles als ‘goed’ bestempelde, werden echter vervangen door de drie ‘slechte’. De monarchie transformeerde door toedoen van de Amerikaanse neoconservatieven namelijk in een tirannie; de aristocratie vervelde tot een oligarchie; in de plaats van de democratie kwam anarchie.

Om die laatste transformatie te duiden, grijpt De Cauter terug op de ‘state of nature’, naast de ‘state of exception’ het tweede basisconcept in Entropic Empire. Met die term beschreef de zeventiende-eeuwse filosoof Thomas Hobbes een soort primitieve maatschappij zonder soeverein. Die ‘natuurtoestand’ beschouwde hij als een dystopie, aangezien ze snel kon ontaarden in een oorlog van allen tegen allen – een ‘bottom-up afwezigheid van soevereiniteit’. Daarom benadrukte Hobbes de nood aan een sterke heerser, een instantie die het monopolie bezit op het gebruik van geweld. In twee fascinerende casestudies onderzoekt De Cauter de hedendaagse dreiging van een terugval in die ‘state of nature’. ‘Hobbes in Beirut’ is een portret van een stad verdeeld door een latente burgeroorlog, ‘The Blackout’een analyse van de anarchie die na een stroompanne op 13 juni 1977 uitbrak in New York. Volgens de filosoof wordt de creatie van chaos, of de dreiging ervan, vandaag ingezet als een systematische machtsstrategie. ‘Civil war engineering’ en ‘state ending’ zijn daarvan twee duidelijke exponenten.

DENKEN ALS DOEN

Het hele boek zou je kunnen beschouwen als één lange verklaring van de paradoxale titel ervan. Het hedendaagse wereldsysteem wordt er omschreven als een hybride ‘Empire’, dat gekenmerkt wordt door entropie. Dat woord staat, eenvoudig gesteld, voor een neiging tot wanorde in een complex systeem. Entropic Empire helpt je om een aantal belangrijke ontwikkelingen van het voorbije decennium met elkaar in verband te brengen en in een breder theoretisch kader te plaatsen. Erg vrolijk word je er wel niet van.

Een zeldzaam lichtpunt in het boek is de collectie dagboekfragmenten over de Egyptische revolutie met de enthousiaste titel ‘Everywhere Tahrir Square!’. Daar schakelt die interactie tussen actualiteit en reflectie een versnelling hoger. De bijdrage van 8 februari 2011 roept het beeld op van de filosoof aan zijn schrijftafel, met aan de ene kant zijn bibliotheek en aan de andere kant de televisie op CNN of Al Jazeera. Naarmate de nieuwsberichten binnenstromen, wordt hij steeds lyrischer: ‘I hear their voices as I write.’ Je zou het ‘in real-time philosophy’ kunnen noemen. Voor De Cauter betekent de Arabische Lente het einde van het post-9/11-tijdperk, het einde van het fundamentalisme als de voornaamste drijfveer van de internationale politiek. Op zulke momenten, beweert hij, lijkt het plots alsof de geschiedenis toch ‘zin’ heeft, alsof er toch iets als ‘vooruitgang’ bestaat. Het dagboek sluit echter af met een ontnuchterend postscript, opgetekend in augustus 2012. Dat is niet zo verwonderlijk, gezien de verdere ontwikkelingen na die beruchte ‘Lente’.

Entropic Empire helpt je om een aantal belangrijke ontwikkelingen van het voorbije decennium met elkaar in verband te brengen

Entropic Empire zelf besluit met een aantal sombere toekomstvoorspellingen. De kans is klein dat de mensheid een antwoord zal kunnen verzinnen op de vaststelling dat de bestaande groei – van de wereldbevolking, van de wereldeconomie – onmogelijk kan worden aangehouden binnen een begrensd planetair ecosysteem; de kans op een permanente ecologische catastrofe is vele malen groter. Ai. De Cauter hangt een behoorlijk deprimerend beeld op van heden en toekomst, een beeld dat verlamt, passief maakt. Ter verdediging voert hij aan: ‘Ik ben filosoof en ik moet niet per se oplossingen aangeven, maar vooral op problemen wijzen.’ En toch lijkt hij met zijn schrijven, ondanks alles, tegen beter weten in, het tij te willen keren, tot actie te willen aanzetten. Zo verklaart hij dat zijn gebruik van een erg schreeuwerig begrippenapparaat – ‘The World Disorder’, ‘Entropic Empire’, ‘the permanent catastrophe’ en vele andere termen – een bewuste keuze is. Dergelijke ‘hysterical concepts’ kunnen de kracht bezitten om de wereld wakker te schudden: ‘We need strong language, graphic words, explicit lyrics, theoretical graffiti.’ Filosofie als politiek activisme, denken als doen.

Sébastien Hendrickx is dramaturg.

Lieven De Cauter, Entropic Empire – On the City of Man in the Age of Disaster, Nai010 uitgevers, Rotterdam, 2012, 224 blz, ISBN 978-94-6208-028-7.