El Sistema: de Venezolaanse strijd tussen muziek en politiek

Door Orlando Verde, op Mon Jan 05 2015 09:19:42 GMT+0000

Met Gustavo Dudamel en Gabriela Montero haalt Bozar dit jaar twee Venezolaanse topmusici naar Brussel. Gemene deler tussen beiden is El Sistema, een kunsteducatief initiatief dat doorgaat voor het achtste wereldwonder in de emancipatie van achtergestelde jongeren. Of dat is toch de buitenlandse perceptie. Maar El Sistema is natuurlijk veel complexer dan dat.

Venezuela staat vandaag vooral bekend als een op olie draaiend, revolutionair, sociopolitiek experiment, in gang gezet door wijlen Hugo Chávez. Daarnaast staat hoofdstad Caracas bekend als één van de meest dodelijke steden ter wereld. Ten slotte zijn de Venezolaanse vrouwen befaamd als de mooiste van de wereld, of ze kaapten tenminste de meeste overwinningen op internationale schoonheidswedstrijden weg. Wie zich laat verleiden door snelle conclusies, zal verbaasd zijn te horen dat er in Venezuela, naast petropolitiek, geweld en een oppervlakkige schoonheidscultus, ook plaats is voor een toonaangevende instelling die de wereld van de klassieke muziek wakker schudt. Het Symfonisch Orkest Simón Bolívar, onder leiding van Gustavo Dudamel, is het belangrijkste resultaat van het Venezolaanse netwerk van jeugdorkesten en muziekscholen, ook bekend als El Sistema.

64_verde_orkest 2.jpgEl Sistema, opgericht in 1975 door econoom José Antonio Abreu, bedient naar eigen schatting een half miljoen Venezolaanse jongeren, ook in armere buurten. Kleuters ontwikkelen hun muzikale intuïtie met projecten zoals het papieren orkest, waarin ze zich met papieren instrumenten leren focussen op aandacht, samenwerking en discipline. Kinderen doen al van jongs af aan mee aan complexe chorale arrangementen en spelen hun voorkeursinstrumenten. Van daaruit kunnen de jonge muzikantjes doorgroeien naar de ruim honderd jeugdorkesten van El Sistema, waarvan het – al niet meer zo jonge – Simón Bolívar Symphony Orchestra het meest bekende resultaat is. Op 11 en 12 januari treedt het op in Bozar.

In een land waar de vrijetijdsbesteding veel informeler verloopt dan pakweg België, zijn de verwezenlijkingen van El Sistemaeen titanenwerk. Een dergelijk bereik is enkel mogelijk dankzij een bovenmenselijke passie en een zeldzame graad van motivatie. Niet toevallig hebben grote namen uit de internationale muziekscène, zoals Sir Simon Rattle, Claudio Abbado en Daniel Berenboim, verwezen naar de werking van El Sistema als de toekomst van de klassieke muziek_._

Venezuela's mooiste ambassadeur

El Sistema heeft een eigen stempel gedrukt op de klassieke scene. Het speelt met de klassieke canon: terwijl de meeste orkesten zich aan het bekende protocol houden, brengt El Sistema vernieuwing in zijn repertoire en uitvoering. Niet alleen gebeurt het dat meer dan honderd muzikanten een mambo spelen, ze dansen er tegelijkertijd op los. Wanneer de muziek het dicteert, wisselen ze zonder gêne hun net kostuum voor een kleurrijk trainingspak. Ze herinneren hun toeschouwers eraan dat ze niet alleen highbrow-cultuurconsumenten zijn, maar ook mensen die graag lachen, rechtstaan en gieren, alles wat niet past binnen de code of conduct van de klassieke muziek. Als er zoiets bestaat als een Caraïbisch temperament, dan is El Sistema wat gebeurt wanneer dát zich mengt met het idee van een klassiek concert, onder leiding van de wilde krullen van jonge topdirigent Gustavo Dudamel – voor sommigen ‘the dude’, voor anderen, nog erger, ‘de Elvis van de orkestwereld’.

Die combinatie heeft zijn effect alleszins niet gemist: naast de wereldtournees van verschillende orkesten uit El Sistema, werkte spilfiguur Dudamel samen met onder andere het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Gothenburgse Symphony Orchestra en tegenwoordig ook het Los Angeles Philharmonic Orchestra. Hij dirigeerde Don Giovanni in La Scala, de Vienna Philharmonics in de achtertuin van Sissi, en het Requiem van Berlioz in Notre Dame. Tot 15 januari blijft hij zelfs shortlisted voor de Oscars voor zijn soundtrack voor Libertador, het Venezolaanse epos over onafhankelijkheidsheld Simón Bolívar. Een indrukwekkend cv, zeker voor een jonge dertiger.

Er wordt over El Sistema gedacht in termen van wonderkinderen uit gewelddadige sloppenwijken, maar het is veel meer dan een sociaal-cultureel project.

Het meest boeiende relaas over El Sistema is ongetwijfeld de gelijknamige documentaire van de Oostenrijkers Paul Smaczny en Maria Stodtmeier. De film volgt jonge muzikanten, leraren en concerten en presenteert tegelijk een onverbloemd beeld van de Venezolaanse realiteit. Maar de documentaire is niet vrij van onkritische bewondering. Wie graag over Venezuela romantiseert, heeft een beeld voor ogen van arme maar strijdvaardige mensen, slachtoffers van een tragisch politiek verleden. Bij uitbreiding wordt er gedacht over El Sistema in termen van wonderkinderen uit gewelddadige sloppenwijken, het terugkerende droombeeld van de ruwe diamanten. Voor alle duidelijkheid: dat beeld bestaat. Maar El Sistema is veel meer dan een sociaal-cultureel project. Het telt deelnemers uit de barrio’s en jongeren van minder bescheiden komaf. El Sistema werkt in rurale zones en in grote steden. Tegelijk engageren de ‘jeugdorkesten’ ook vele minder jonge mensen in hun rangen. En dat doet niks af aan de schoonheid van dit project, integendeel: dat niet-discriminerende karakter maakt van El Sistema de mooiste ambassadeur van het land.

Muziek die zwijgt

Opmerkelijk aan El Sistema is zijn onbetwistbaar vermogen om zich aan te passen aan nieuwe realiteiten. Sinds 1975 kende Venezuela bonanza’s en zware crisissen, staatsgrepen (onder Abreu als minister van Cultuur!), sociale ontploffingen, veroordeelde presidenten en failliete banken. Om niet te beginnen over een revolución. El Sistema overleeft ondertussen met verve de tragiek van elke jeugdvereniging: een groot verloop van deelnemers, een probleem dat zich in Venezuela extra vaak voordoet omdat veel jongeren zich sneller dan elders verplicht zien om zelf bij te dragen aan de financiële huishouding. De jongste jaren kwam daar ook nog een dramatische brain drain van een alarmerend aantal Venezolanen bovenop. Voor het voortbestaan van het netwerk vormen flexibiliteit en solidariteit een noodzakelijke basis.

64_verde_orkest.jpg

Maar El Sistema is ook een veeleisende instelling: niet iedereen mag mee doen en de structuur is strikt hiërarchisch. En ook al is dat het geval voor het orkestgegeven wereldwijd, toch werd El Sistema recent op de vingers getikt omwille van een ‘tirannieke’ manier van werken. Het boek _El Sistema: Orchestrating Venezuela's Youth _van de Britse onderzoeker Geoff Baker valt El Sistema aan met ernstige beschuldigingen, gaande van achterhaalde onderwijsmethodieken en een duistere boekhouding tot gevallen van seksueel misbruik in de leslokalen. El Sistema zou creativiteit en kritiek onderdrukken en improvisatie zou niet welkom zijn.

De grootste kritiek van de Venezolanen op El Sistema is evenwel dat de instelling zwijgt over de problemen van het land. En het gaat over een bewuste stilte. Was de oorspronkelijke doelstelling van Abreu misschien de inburgering van de liefde voor de klassieke muziek, dan is zijn discours sinds de opkomst van de revolución verdacht sterk in de lijn gaan liggen van de ideologische pijlers van de overheid. In zijn eigen woorden ‘strijden ze in het veld van de kunsten’ om de jeugd ‘van heel Latijns-Amerika’ te verenigen, wat ‘het echte doel van El Libertador Simón Bolívar’ zou zijn geweest. Zo aanleunen bij het staatsvertoog kan niet bij elke Venezolaan op sympathie rekenen.

De sluiting van de openlijke – want eenzijdig kritische – oppositiezender RCTV, de oudste privé tv-zender, en de vlekkeloze overname van hun signaal en apparatuur door staatszender TVes, met als eerste beeld een live-uitvoering van het nationale volkslied door Dudamel en zijn orkest, staat voor velen nog altijd gelijk aan de viering van de tirannie.

Improviseren voor mensenrechten

Een van de wonderkinderen van El Sistema is Gabriela Montero, een veelgevraagde Venezolaanse pianoconcertiste. Ze stamt af van het systeem van jeugdorkesten, maar speelt naast Dudamel ook de hoofdrol in één van de meest bekende polemieken in de muziekwereld. Terwijl Abreu, Dudamel en anderen sleutelfiguren van El Sistema het heersende politieke discours verwerken in de eigen doelstellingen van het netwerk, is Montero een fervente activiste die geen kans onbenut laat om de wantoestanden in Venezuela aan te klagen.

Montero debuteerde al op haar achtste met een pianoconcert van Haydn, begeleid door het Nationale Jeugdorkest van Venezuela, onder leiding van Abreu. Haar formele opleiding gebeurde later in Londen en de Verenigde Staten. Haar parcours als concertpianiste is even indrukwekkend als dat van Dudamel als dirigent. Want wat Montero’s concerten zo bijzonder maakt, is haar aanleg voor improvisatie. Voor haar handelt improvisatie om een onderbewuste vorm van spelen en communiceren. Improviseren gebeurt in zeker mate zonder haar inmenging, zo stelt ze, waardoor ze tegelijk toeschouwer wordt.

De praktijk viel in november 2014 zelf te ervaren in Antwerpen, waar Montero een concert gaf in deSingel. Het eerste deel van het programma bestond uit composities van Brahms en Schumann, het tweede deel had ze gereserveerd voor improvisaties. Vier keer zou ze improviseren uit ideeën en thema’s aangereikt door het publiek – waaronder wonderlijke variaties op De Lichtjes van de Schelde van Bobbejaan Schoepen – maar een vijfde thema zou ze voordragen aan haar vaderland.

De paradox van El Sistema ligt in de uitvoering van een inclusief cultureel project dat deel uitmaakt van een segregerend politiek project.

Die avond in de Singel stelde Montero dat ze de voorbije vier jaar openlijk ‘niet over politiek, maar over mensen’ heeft gesproken: ze klaagt de Venezolaanse schending van mensenrechten aan. Als artiest, zei ze verder, is het haar plicht om haar ‘vermogen om empathie te genereren door middel van muziek’ ten dienste te stellen van iets groter dan haarzelf, ‘zoals Rachmaninov, Sjostakovitsj, Beethoven en Chopin en elke creatieve geest’ het voordeden. In haar geval gaat het over Venezolanen en hun levensomstandigheden vandaag. Over hevige protesten sinds februari 2014, die het leven kostten aan meer dan veertig mensen, grotendeels in handen van de ordediensten, en met uitvoerig bewijs van systematische folteringen. Ze heeft het ook over politieke gevangenen die vandaag nog altijd, ondanks advies van instanties zoals Amnesty International en de Verenigde Naties, achter de tralies blijven. Ze heeft het over duizenden dodelijke slachtoffers van criminaliteit, over straffeloosheid, schaarste van basisgoederen en het haatdiscours dat wordt gevoerd vanuit de hoogste instanties van de macht. ‘Een onhoudbare toestand van geweld en corruptie.’ Haar ‘sadness and desperation’ probeert ze over te brengen door middel van muziek en improvisatie. En dat leverde een memorabele muziekervaring op. Wie haar in de Singel aan het werk zag, zal dat beamen.

Schoonheid voor iedereen

‘You can’t not communicate’, zo leest een bekend statement van communicatiespecialisten. Op dezelfde manier is het in het tot op het bot gepolitiseerde Venezuela onmogelijk om niet aan politiek te doen. En op dezelfde manier dat Dudamel aan politiek doet door zich zogezegd ‘boven de kwestie te houden’, doet Montero daar openlijk aan mee, door aan haar concerten ook een politieke tint te geven. Via haar muziek maakt ze haar gevoelens over Venezuela expliciet.

64_verde_Gabriela Montero (c) NRC.jpeg

El Sistema is jammer genoeg slachtoffer van een politieke strijd die ver boven de hoofden wordt gevoerd. Zijn paradox ligt in de uitvoering van een inclusief cultureel project dat deel uitmaakt van een segregerend politiek project. Maar verzet tegen de omstandigheden in Venezuela zou er ook weinig aan kunnen veranderen. Integendeel, velen zouden eraan verliezen.

El Sistema mag dus terecht worden afgerekend op activistische tekortkomingen, maar blijft tegelijk trots overeind omdat het zijn échte prioriteiten wél haalt, dankzij constant werk en volharding. Het is een uiterst nobele instelling die vooruitzichten biedt aan jongeren uit alle lagen van de Venezolaanse bevolking. Het wil van hen betere mensen maken, verrijkt hun leven en leert hen dat ze ook eigenaars zijn van muziek die ver van hun onmiddellijke leefwereld wordt gemaakt. El Sistema is een project dat mensen wil verenigen in een gepolariseerd land en schoonheid wil bieden voor iedereen, voorbij nationale grenzen. Het onderwijst ambitie, gelijkheid, verantwoordelijkheid, esthetische gevoeligheid, samenwerking en samenleving. El Sistema is een voorbeeld van kwaliteit dat iedereen inspireert dankzij muziek, energie, talent, discipline en joie de vivre. Een succesverhaal uit een land dat er zó hard nood aan heeft.


Gustavo Dudamel & Simón Bolívar Symphony Orchestra, Beethoven, Wagner, Mahler & Orbón, 11 – 12.01.2015 @ BOZAR

Gabriela Montero & Deutsche Radio Philharmonie Saarbrücken Kaiserlautern, Tchaikovsky, Elgar & Montero (improvisaties), 07.06.2015 @ BOZAR

Orlando Verde is blogger, filmmaker en redacteur van rekto:verso. Zijn teksten zijn recent verzameld in het e-book Columnkoorts (kifkif.be – 2014).