Dover zien en sterven

Door Wouter Hillaert, op Tue Oct 16 2007 16:34:06 GMT+0000

U kent ze wel. Die schattige deurmatjes met 'welcome' erop. Een korte close-up van zo'n matje in de nieuwe film van de Franse cineast Philippe Lioret levert meteen de titel van de prent. Ironie, natuurlijk. Welcome zoomt in op de hekken rond Europa, tegen al te veel aankloppende vluchtelingen. U kent ze wel. Die mensen waaraan we onze voeten vegen. Ze leveren in Welcome het soort sociale film dat we in Vlaanderen nooit zien.

Welcome (2009) begint zoals hij zal eindigen. Met een voetbalmatch op tv, in Groot-Brittannië, het paradijs van Man United, van Cristiano Ronaldo. Het is hij die de goal zal scoren waar het hele Londense café aan het slot voor recht jumpt: Ronaldo, the magician, de buitenlander die het maakte op het heilige gras van Old Trafford. Alleen toont Philippe Lioret tussen beide matchen een heel ander Engeland: de mistige streep aan de overkant van het Kanaal, bekeken vanuit Calais. Daar is Bilal (Firat Ayverdi), een minderjarige Koerd, op zijn eentje gearriveerd na een vluchtroute van ruim vierduizend kilometer uit Mosul, Irak. Aan de hoge fence rond de afvarende ferry's van P&O vraagt hij aan een troepje Afghanen hoe hij naar Engeland raakt. Ze lachen zich een breuk. 'Op de koffie gevraagd door de queen, ja?' Zelf volgen ze hun wijzende vinger al lang niet meer. 'Die kant uit, een paar kilometer verder.'

35_hillaert_welcome_large.jpgAmper een paar kilometers scheiden Bilal nog van Mina, zijn liefje. Ze werd zes maanden eerder naar Londen gehaald door haar vader: gezinshereniging. Voor haar heeft de jonge Koerd drie maanden te voet Europa afgejakkerd, heeft hij aan de Turkse grens zeven dagen vastgezeten met een plastic zak van de douane over zijn hoofd, is hij Albanië binnen geraakt onder een trein. Nu wacht alleen nog deze laatste oversteek. Morgenavond kan hij in Londen zijn. En Mina huwen, de Premier League veroveren, geld opsturen naar zijn familie in Mosul.

Alleen moeten die simpele kilometers zowat de zwaarbewaaktste van Europa zijn: een sinistere absurditeit waar Welcome zijn hele spanningsboog op bouwt, én zijn groeiende ontluistering. Dat gebeurt — zoals in vrijwel elk sociaal portret — zonder veel stilistische opsmuk, maar door in te zoomen op de kleine, dagelijkse strijd van geloofwaardige personages. In een eenvoudig, hoewel uitgekiend plot raken hun individuele dromen steeds verder verstrikt in de netten van het systeem. Lioret hanteert zijn camera daarbij constaterend, in dienst van zijn verhaal, maar laat toch niet na om subtiele accenten te leggen. Zo benadrukt hij de hele machinerie van de overtocht: de ferry's komen in beeld als vervaarlijke mastodonten en bij Bilals eerste poging ronken de camions extra luid boven een trage zweem Arabische muziek. Het regent, er flitsen zaklampen, politiehonden jakkeren, anonimiteit regeert.

Hoe gaan wij met illegalen om? Wat weten we ervan? Hoe hoog zijn onze mentale hekken?

De jongen wordt geklist: hij hield het in de laadruimte van een nietsvermoedende trucker niet lang genoeg vol met alweer een plastic zak over zijn kop, om de kooldioxidedetectoren van de Franse douane het hoofd te bieden. Eén medepassagier hield de zak wel op, heroïsch lang. Hij ademde dan ook niet meer, toen men hem vond. Vijfhonderd euro kwijt aan de smokkelaars, het nummer 812 op zijn hand: zo wordt Bilal weer gedropt in de haveloze sans-papiersgemeenschap die chronisch samenhokt onder een brug in de haven van Calais. Volgens de cijfers zouden ze met duizenden zijn. Uitgespeeld op de lotto, vast gereden tegen de fence genaamd Europa. Niet geheel onlogisch, wel totaal krankzinnig, vat Bilal het plan op om het Kanaal zelf over te steken. Al zwemmend.

Waar gaat de grens?

11 maart: sloep met 332 illegale bootvluchtelingen strandt op het Italiaanse eiland Lamedusa - 14 maart: vijftien illegalen worden in Calais ontdekt in een vrachtwagen uit Komen, alsook negen in een truck langs de E403 - 23 maart: Groot-Brittannië wil een eigen Guantanamo Bay in de haven van Calais - 28 maart: Oostende kan sociale problemen met transitillegalen niet meer alleen aan - 29 maart: boot met 257 vluchtelingen gezonken voor de Libische kust - 30 maart: in 2008 strandden in totaal 36.900 bootvluchtelingen op de Italiaanse kust, 640 verdronken - 2 april: illegaal op weg naar Engeland komt in Oostende om in de schroef van een ferryboot - 5 april: vijftig Afghaanse illegalen gestikt in een gesloten container, tussen Pakistan en Iran... Een selectie uit de telexen van een maand volstaan om de actualiteit van Welcome te duiden. Zo dwingend zijn ze dat hun problematiek in feite om een documentaire vraagt. Fictie loopt immers al snel het gevaar te romantiserend of net te boodschapperig te worden: twee extra vormen van uitbuiting.

Toch koos Lioret voor een dramatisch verhaal. Zijn eigenlijke thema is dan ook niet zozeer de volharding van Bilal om Groot-Brittannië te bereiken, wel de gang van zaken in het Franse stadje waar hij blijft steken. Typerend is net die — zeldzaam ironische — close-up van de 'welcome-deurmat', ergens in een nette Franse flat. Hoe gaan wij met illegalen om? Wat weten we ervan? Hoe hoog zijn onze mentale hekken? Simon (Vincent Lindon), de wat verveelde zwemleraar van het lokale bad waar Bilal gaat oefenen voor zijn overtocht, besluit zijn barrières open te gooien. Hij pikt de Koerd en diens vriend op, voert ze tot bij hem thuis, trakteert op pizza. Prachtige scènes levert dat op, hoe banaal ook: de consternatie van beide illegalen over wat hen overkomt, de verkennende naïviteit van beide partijen, met tussen de happen door elk hun mondje Engels. Contact tussen twee werelden, in een stad.

Uiteindelijk leent Simon Bilal zijn zwempak en trekt hij met hem naar zee, al was het maar om hem te bewijzen dat het Kanaal veel te koud, veel te druk bevaren en een kolk van linke stromingen is. Alleen, wie helpt wie? De helft van de sterke emotionele werking van Welcome, zonder dat op die werking ooit gespeeld wordt, is de echtscheiding waar Simon in verwikkeld is, de eenzaamheid die hij te verwerken krijgt, de zin die hij terug zoekt. Hij is de geslagen hond aan de rand van het bad, terwijl Bilal verwoed zijn lengtes trekt.

Deze confrontatie had ook zo uit een Vlaamse film kunnen komen: de wat onbeholpen, daarom charmerende toenadering tussen twee gekwetste randfiguren (Vidange Perdue, Aanrijding in Moskou, Man zkt Vrouw). Maar Lioret verkiest rechtgeaarde empathie boven lichtironische distantie. Bovendien wordt het fictionele lijntje tussen Bilal en Simon snel weer doorgeknipt wanneer bij Simon de politie binnenvalt: op illegalen onderdak bieden staat in het Frankrijk van Sarkozy tot vijf jaar celstraf, plus boetes tot 30.000 euro. Zelfs een lift geven wekt argwaan, zoals Simon ondervindt. Waar loopt de Franse grens eigenlijk?

Haarfijn toont Welcome hoe onze collectieve angst voor penetratie door het vreemde een juridisch apparaat in gang steekt dat zich uiteindelijk tegen de eigen burgers keert

Het scherpst voel je die vraag wanneer aan het begin van de film aan twee illegalen ruw de toegang tot een warenhuis ontzegd wordt. 'Zal ik je een geschiedenisboek kopen, zodat je weet wat er gebeurt als ze mensen in winkels weigeren?' Simons geëngageerde ex-vrouw Marion (Audrey Dana) zegt het op het witte doek nog bedekt, maar Lioret zelf hield in de media geen blad voor de mond. Hij vergeleek het Franse immigratiebeleid met de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog: ook toen werden Fransen met onderduikers scherp vervolgd. Minister van immigratie Eric Besson reageerde furieus, maar intussen heeft de PS naar aanleiding van de film wel de wijziging van die strenge ontradingspolitiek gevraagd, en zwol in de publieke opinie een heus debat aan.

Wat een film kan doen met een natie. Wanneer dat het laatst bij ons gebeurde? Iemand? Daarvoor heb je natuurlijk films met een stelling nodig. Haarfijn toont Welcome hoe onze collectieve angst voor penetratie door het vreemde een juridisch apparaat in gang steekt dat zich uiteindelijk tegen de eigen burgers keert, tegen de menselijkheid zelf. Het kamp, de metafoor van Giorgio Agamben voor wat het Westen met vluchtelingen doet, breidt zich uit tot de legale leefruimte. Die van ons.

Overal, niet bij ons

35_hillaert_the visitor.jpgNet zo toonde vorig jaar ook de Amerikaanse film The visitor van Thomas McCarthy hoe een awakening van een verdorde blanke prof in contact met een djembe-spelende illegaal, ruw doorsneden wordt door politionele interventie. Terwijl de citoyens in beide films nooit echt gevaar lopen, wacht voor de sans-papiers in The visitor en Welcome het tegendeel van een happy end, en zeker van een heroïsche nationalisering à la Ronaldo. Dat zegt veel. Vooral voor ons, burgers. Zelfs wie zijn barrières opengooit, kan niet de spijlen buigen die het systeem steeds dieper aan het vastbetonneren is. Dat zou onrust moeten wekken, maar het blijft zo gigantisch stil.

Gewetenfilms als deze helpen. Sinds de gebroeders Dardenne doorbraken met La Promesse (1996) en Haneke in Code inconnu (2000) inzoomde op onze vervreemde 'we-kijken-de-andere-kant-op-instelling', volgden een hele reeks vermenselijkende illegalen- en migrantenportretten die hun camerastandpunt naar ons draaiden: Lilja 4-ever (2002) van Lukas Moodysson over Oost-Europese mensenhandel naar Zweden, It's a Free World (2007) van Ken Loach over de uitbuiting van Poolse arbeiders...

Waarom wordt een film als Welcome nooit hier gemaakt? Wars van romantisering, zonder boodschapperigheid?

En in Vlaanderen? In Vlaanderen moeten we het doen met stapels 'echte Vlaamse films', die ethiek reduceren tot iets tussen partners, waarin 'vreemd' gelijk staat aan volkse, aandoenlijke snuiters die een onmogelijke romance inleiden, en zingeving enkel een kwestie is van een hippe generatie dolende dertigers. Vlaamse film is entertainment geworden, met goedlachse oogkleppen op de eigen morele besognes. Elke maatschappelijke potentie van dit straffe medium lijkt uitverkocht. Terwijl ook hier overal illegalen in kranen kruipen of zichzelf verhongeren om op hun duistere uitzonderingsplekken toch maar niet vergeten te raken. Terwijl de regering precies dat doet: vergeten dat het vaak om noodlijdende mensen gaat.

Waarom wordt een film als Welcome — die zo bescheiden en toch zo effectvol de dagelijkse occupaties van de vrijen afzet tegen de uitzichtloze overlevingstrijd van de vogelvrijen — nooit hier gemaakt? Wars van romantisering, zonder boodschapperigheid? En waarom zat er voor dit Franse kleinood zo weinig volk in de cinema? Was er misschien voetbal op tv? Geef ons weer wat geweten. Geweten, ja. Van in: 'we hebben het niet geweten'.