De illegaal als importproduct

Door Peter Van Goethem, op Thu Apr 12 2007 08:49:38 GMT+0000

Ook in België worden we geconfronteerd met een ontoereikend asielbeleid op Europees niveau. Overvolle asielcentra of gedwongen repatriëring: andere oplossingen om de migratiestroom op te vangen lijken er niet voorhanden te zijn. Een heet hangijzer als de asielproblematiek kan daarom niet genoeg aandacht krijgen van artiesten. Niet alleen de asielzoeker wint, ook de artiest levert het iets op. Iedereen mag een graantje meepikken, niet?

42_vangoethem_illegal_main.jpgDe Belgische film Illégal (2010) van Olivier Masset-Depasse sleepte in Cannes de SACD-prijs in de wacht. Illégal trekt de lijn door van tal van films en documentaires die de afgelopen jaren de illegaal, vluchteling of asielzoeker thematiseerden om de sociale wantoestanden en de traumatische ervaring van systematische opsluiting aan te kaarten. Niet alleen individuele artiesten richten trouwens hun spots op de vluchteling of asielzoeker. Ook talrijke culturele initiatieven doen dat. Een greep uit het ruime aanbod: op het filmfestival Open Doek kon je een filmbezoek combineren met een leuk extraatje, een rondleidend spel in het asielcentrum van Broechem. Vormingplus Mechelen en Waas-en-Dender bieden zelfs de kans om zelf in de voetsporen van een asielzoeker te treden. Tijdens een wandeling en enkele korte bezoeken aan het Klein Kasteeltje krijg je inzicht in de asielprocedure en de opvangmogelijkheden voor asielzoekers. De wandeling volgt de weg van asielzoekers in België: van hun aankomst in ons land tot de toekenning van het statuut van erkend vluchteling, de terugkeer naar hun land van herkomst of een voortgezet verblijf in de illegaliteit. De wandeling eindigt – hoe symbolisch – in de Begijnhofkerk, waar vele acties van de laatste hoop op regularisatie plaatsvonden.

Asielcentra zijn bezienswaardigheden geworden

Asielcentra zijn bezienswaardigheden geworden waar je de wondere wereld van de vluchteling kan ontdekken. De asielzoeker is geëvolueerd van een ongewenst probleem tot een aantrekkingspool of een uithangbord. Dat is het ware cynisme: het probleem oplossen, zo lijkt het wel, impliceert dat je datzelfde probleem ook handig gebruikt. Of ze dan niet allemaal goedbedoeld zijn, die acties en vertoningen die het lot van de asielzoeker in het oog willen houden? Die menselijke mantel der liefde die de vluchteling warm wil houden? Niet als de illegaal, asielzoeker of vluchteling steeds meer een fenomeen wordt, dat inzetbaar is voor marktgerichte doeleinden of als publiek lokmiddel. De ware ernst van de asielproblematiek, met al zijn verontrustende aspecten, wordt afgeveild.

Ook documentaire en film zijn in datzelfde bedje ziek, als ze het publiek eerder willen behagen dan verontrusten. Zeker documentaire, nog meer dan fictie, heeft er alle belang bij zich bewust te zijn van dat fenomeen als het genre zijn eigen waarachtigheid niet wil ondergraven. Fictie verbeeldt een imaginair verhaal in een afgesloten, opzichzelfstaande wereld waarin de toeschouwer wordt binnengeleid. Documentaires daarentegen gebruiken de realiteit als uitgangspunt, om die nader te onderzoeken. Ze kunnen daarvoor gebruikmaken van allerhande technieken die ook vaak terugkeren in fictiefilms, om het verhaal zo goed mogelijk op de kijker over te brengen. Dat is op zich geen probleem. Het is een algemeen aanvaard gegeven dat een documentaire de wetten van de cinematografie hanteert tijdens en na de opname. De regisseur hoeft zichzelf geen verwijten te maken over manipulatie van de realiteit in zijn of haar esthetische of poëtische keuzes.

42_vangoethem_still_not_waving_but_drowning_72dpi_rgb.jpgHet verwijt van waarachtigheid is evenwel van een andere orde, zoals Not Waving, but Drowning (2009) van Elias Grootaers laat zien. De documentaire gaat over ‘de tijdservaring van opgepakte vluchtelingen in de haven van Zeebrugge’ en werd gefilmd in een hoogstpersoonlijke cinematografische stijl. Grootaers hangt zijn film op aan de vraag of ‘het de tijdservaring van de asielzoekers zelf is die door ons wordt gekaapt, wanneer ze worden gevangengezet in het centrum van onze westerse machtsdynamiek (waarbinnen wij asielzoekers reduceren tot een beeld of een begrip).’ Hij wil vooral die tijdservaring mogelijk en tastbaar maken voor de kijker. Die ziet het golvende water van de Noordzee, het eten van yoghurt, poëtische weerspiegelingen in een raam en oude archiefbeelden, terwijl op de klankband de vluchteling zijn versie van de situatie mag geven. De focus op die tijdservaring veroordeelt de illegaal tot een figurantenrol.

De harde realiteit van de politieke agenda verdwijnt naar de achtergrond.

Het publiek ontdekt nu niet alleen de asielzoeker, zoals in de goedbedoelde culturele projecten. Not Waving, but Drowning laat die asielzoeker ervaren via de tastbare ingrepen van een regisseur. Niet diens cinematografische stijl, maar de inzet van zijn interventie in de realiteit ondergraaft de waarachtigheid van de documentaire. Door de werkelijkheid van de asielzoeker enkel voor te stellen via zijn tijdservaring, ontstaat er een impliciete accentverschuiving in zijn problematiek. Hij wordt inderdaad niet gereduceerd tot een beeld of een begrip, maar louter tot een fenomeen. Hij wordt ingepast in de behoeften van de regisseur, waar je zou verwachten dat zijn eigen belangen de inzet van het werk vormden. De asielzoeker zelf wordt de kern van het artistieke eindresultaat. De harde realiteit van de politieke agenda verdwijnt naar de achtergrond.

Zijn er dan geen kwalitatieve films en documentaires die de politieke agenda wel willen veranderen, zonder eigen belangen voorop te plaatsen? Toch wel: recente films als Welcome (2008) en Ein Augenblick Freiheit (2009) en documentaires als No Comment (2008) en Les Arrivants (2009) doen het. Zij bieden een perspectief op de vluchtelingenproblematiek door een nadrukkelijk ethische bril. Doordat ze – elk op hun onomwonden manier – de belangen van de illegaal of vluchteling tot inzet maken van hun documentaires, vermijden de makers van de voornoemde werken dat de asielproblematiek verwordt tot een fenomeen waarbij de illegaal enkel en alleen een dankbaar importproduct blijkt te zijn.

Te zien op Theater aan Zee in Oostende van 30/7 tot 3/8, www.theateraanzee.be