De figurant, niet zomaar een extra

Actors & Extras zou kunnen misleiden. De tentoonstelling in Argos, Centre for Art & Media in Brussel, gaat veel verder dan de titel doet vermoeden. Vertrekpunt is dan wel de interactie in films tussen de acteur en de figurant, maar interessant wordt het pas wanneer de figurant doorgedacht wordt naar de realiteit, als 'de massa'. Actors & Extras bevraagt de mens als figurant van de geschiedenis, vormgegeven in de media.

Figuranten associëren we in de eerste plaats met film, waar ze in de schaduw van de hoofdrolspelers deel uitmaken van het decor. Ze zijn onmondig en onwetend, hun menszijn wordt gereduceerd tot fysieke aanwezigheid. Die figurant heeft een equivalent in de werkelijkheid: de mens die zoekt naar mogelijkheden om impact te hebben op de wereld. Een onmondige, onwetende massa doet denken aan de duistere middeleeuwen, waarin een domgehouden volk zijn eigen stem zelfs niet kent. Maar ook vandaag lijkt het alsof de mens als figurant niet meer kan dan de geschiedenis ondergaan. Zo speelt elk van ons momenteel een rol in het verhaal van de financiële crisis. Zeker, we hebben in deze eeuw meer dan ooit het gevoel hoofdpersonage te zijn van ons eigen leven. En als nooit tevoren geven de media stem aan de gewone man, die snakt uit de anonimiteit te breken. Alleen is die individuele identiteit van de figurant in de media slechts schijn, is zijn autoriteit een illusie: hij blijft louter een illustratie, als personificatie van de massa.

De tegenstelling tussen een bewust agerend individu en een passieve groep is een terugkerend motief in de hedendaagse videokunst. Argos verzamelt twaalf videowerken die subtiel en genuanceerd de verschillende interpretaties van het concept figurant aanraken. Een serie video's toont de figurant als onderwerp in letterlijke zin. Argos eindigt er de tentoonstelling mee, maar zij geven eigenlijk slechts de aanzet. In deze werken over castings en fotoshoots sluimert kritiek op de onschuldige lichtheid van de filmwereld. Zo interviewt Christian Jankowski in This I Played Tomorrow figuranten in een Italiaanse filmstudio en legt hij hun verlangens en verwachtingen vast op film. Soms groeit de kritiek uit tot een regelrechte aanklacht tegen uitbuiting en winstbejag in een geglobaliseerde filmindustrie. De Bulgaarse kunstenaar Krassimir Terziev toont in Background Action de achterkant van de megalomane Hollywoodproductie Troy en geeft daarbij een stem aan de onderbetaalde figuranten. Argos focust hier op de voor de hand liggende interpretatie van figuratie. Qua thematiek zijn deze werken nog oppervlakkig en daarom minder beklijvend.

De enorme kracht van Actors & Extras ligt veeleer in het samenbrengen van werken als Spielberg's List van Omer Fast. Deze Israëlische kunstenaar confronteert de toeschouwer met zijn eigen spiegelbeeld: de mens die als een haast onzichtbare geest voorbijschuift tegen de achtergrond van de geschiedenis. In Spielberg's List portretteert hij de figuranten die in de Hollywoodfilm Schindler's List het verhaal speelden van hun eigen verleden, het leven van hun ouders en grootouders. Hun dorp nabij Krakow fungeerde als filmset en is daarom nog steeds een toeristische attractie. Na de opnames liet men het concentratiekamp, gebouwd voor de film, gewoon staan. Vandaag steken zijn ijzeren poorten en zijn prikkeldraad schril af tegen het sneeuwlandschap, naast de ruïnes van het echte kamp uit de Wereldoorlog. Dit is de set waartegen zich het leven van de dorpsbewoners afspeelt en waar de scheidingslijn tussen fictie en realiteit een griezelige dimensie krijgt. Omer Fast tart die grens tot het uiterste door de fragmenten in zijn film niet te duiden. Beelden uit Schindler's List worden getoond naast geleide bezoeken doorheen de verlaten straten van het dorp, naar het huis van waaruit een Duitse legerofficier ter verstrooiing op Joden in het kamp schoot. Een man vertelt hoe hij de Joden als dokter willekeurig selecteerde. Een vrouw herinnert zich hoe ze als kind werd kaalgeschoren en in de douches werd gejaagd. Vertellen zij over hun rol als figurant in de film of over het leven van hun ouders? Wat is herinnering en wat is reëel? Actors & Extras is op zijn sterkst wanneer de grenzen tussen documentaire en fictie, perceptie en geschiedenis bij elk werk meer en meer vertroebelen.

Een andere parel in de tentoonstelling, in zoverre je een getuigenis uit een wreed verleden zo mag noemen, is de zwart-witfilm Der Führer schenkt den Juden eine Stadt uit 1944. In het doorgangskamp Terezín nabij Praag werden tijdens de Tweede Wereldoorlog 'bevoorrechte' Joden vastgehouden, onder wie vele intellectuelen en kunstenaars. De 'documentaire' laat een actieve en tevreden samenleving zien, waar gezonde mannen en vrouwen genieten van bevredigende arbeid. Beelden van een bedrijvige smidse, kleermakers, pottenbakkers en vrouwen die lachend huiswaarts keren, wisselen af met taferelen van sportevenementen en concerten. De catalogus bij de tentoonstelling kadert de film. Onder internationale druk stemde de SS ermee in dat het Rode Kruis in de zomer van 1944 het kamp Terezín kwam inspecteren. Om de overbevolking te camoufleren werden zevenduizend gevangenen naar Auschwitz gevoerd. Speeltuinen werden aangelegd, straten geplaveid, mensen gekleed en culturele activiteiten ingevoerd. Na het positieve verslag van het Rode Kruis besloot nazi-Duitsland in dit kamp een propagandafilm te draaien, met het ideale model van een Joodse Gemeenschap als inzet. De Joodse regisseur Kurt Gerron werd geïnterneerd in het kamp en kreeg de opdracht deze illusie op film vast te leggen — waarna hij met zijn medewerkers getransporteerd werd naar Auschwitz, de dood tegemoet. Honderden gevangenen werden gedwongen te figureren om deze leugen tot leven te wekken. Een leugen die het verhaal van hun leven en hun geschiedenis miskent.

Joden die op straffe des doods moeten acteren in Duitse propaganda: het is een manifeste vorm van gedwongen figuratie. Steeds meer mensen figureren vandaag ongewild binnen de wildgroei aan mediakanalen. Beelden van anonieme vluchtelingenstromen, legertroepen of straatkinderen dienen als illustratie van het grotere verhaal. Individuen worden opgeslokt door een geobjectiveerde groep. Het zijn mechanismen van representatie waar vele hedendaagse videokunstenaars onderzoek naar plegen. De laatste jaren maken ze daarvoor vaak gebruik van re-enactments: het naspelen van significante gebeurtenissen uit het historische geheugen. Zo gaan in Argos zowel Irina Botea als Jeremy Deller via re-enactments de confrontatie met de massa aan. Botea laat voor haar Auditions for a Revolution internationale studenten in een hen vreemde taal figureren in een theatrale opvoering van de opstand in Boekarest in 1989. In confrontatie met originele archiefbeelden lijken nu ook de toenmalige revolutionairen ineens figuranten, geforceerd gebarend in een eindeloze retoriek. Als toeschouwer raak je door dit gemanipuleerde materiaal in verwarring. Je beseft dat een zuivere kijk op de Roemeense revolutie, bij uitbreiding op elke mediagebeurtenis, niet bestaat.

Dat is precies de kunst van re-enactments. Ze spreken rechtstreeks het bewustwordingsproces aan. Zowel deelnemers als toeschouwers worden gedwongen te reflecteren over de geschiedenis. Doordat de gebeurtenissen in scène gezet zijn, dringt het element controle de oorspronkelijke chaos binnen. Herhaling en uitbreiding van de context, als gevolg van afstand in tijd en extra kennis, herschikken zowel het individuele als het collectieve geheugen. Artistieke re-enactments overstijgen traditionele heropvoeringen omdat zij een stap verder kunnen gaan en ook de grenzen van figuratie en representatie kunnen uitdagen. In The Battle of Orgreave van Deller is de figurant niet meer een onwetend object, maar wordt hij een actieve participant. Aangezien de figuranten zelf betrokken waren bij het gevecht in 1984, hebben zij kennis van de historische context. Kunstenaars zijn bovendien niet gebonden aan deontologische codes in het nastreven van de waarheid. Door hun onconventionele gebruik van het medium van het re-enactment kunnen zij nieuwe vragen oproepen over de rol van representatie door de media. Want wat doen media anders dan heden en verleden registreren en construeren? Ze geven vorm aan de wereld. Ze smelten realiteit, herinnering en interpretatie samen tot een collectief bewustzijn en bepalen de beeldvorming van een hele samenleving in een bepaalde periode. Ook film draagt hier in belangrijke mate toe bij, zoals criticus Jean-Christophe Royoux stelt in zijn essay The Time of Re-departure: After Cinema, the Cinema of the Subject. Hij beschrijft cinema als 'the worlds recorded double'. Het beeld dat film en media creëren, wordt dát beeld van de werkelijkheid dat we allemaal delen en herkennen, maar dat zeker niet alle nuances van het verhaal vertelt.

Alleen bevragen Der Führer schenkt den Juden eine Stadt en de werken van Omer Fast, Irina Botea, Jeremy Deller en Aernout Mik niet alleen de rol van de media. Het zou te eenvoudig zijn om enkel de media te verwijten dat de geschiedenis wordt gelezen via de daden van individuen, van historische personages, van de hoofdrolspelers. Dat hun beeldvorming de massa vaak herleidt tot een eendimensionale abstractie en de mens tot figurant maakt. Actors & Extras dwingt ons vooral de vraag te stellen naar onze eigen rol. De mens zelf is steeds geneigd tot selectief kijken. Interpretatie en realiteit lopen elkaar daardoor in de weg. Wie vandaag fragmenten van Der Führer schenkt den Juden eine Stadt oproept via YouTube, stuit op enkele choquerende reacties: 'I can't see the gaschambers', 'Where is the people dying? Mm of course, in the evil mind of the fucking liars of Israel' en 'So THAT is what they did in the ghettos and the work camps'. Zestig jaar na de Tweede Wereldoorlog leiden deze beelden een eigen leven en worden ze nog steeds misbruikt en gemanipuleerd, ongeacht het feit dat we intussen wél over voldoende kennis beschikken om deze propaganda van toen te kaderen. Argos toont via een verrassende combinatie van enkele krachtige werken de macht van beeld op ons interpretatievermogen en dus de poreusheid en fragiliteit van de geschiedenis. Actors & Extras biedt ons inzicht in onze figurantenrol van gestuurde acteurs, maar spreekt ons tegelijk aan op die andere rol van figurant: die van betrokken aanschouwer.