De andere kant van Irak

Door Gawan Fagard, op Fri Sep 30 2016 19:34:40 GMT+0000

In de nasleep van Homeland – Iraq Year Zero, de actuele documentaire van Abbas Fahdel over Bagdad ten tijde van de Amerikaanse inval, bereiden ook een aantal cineasten in België documentaire films voor over het Irak van vandaag, vanuit het perspectief van Irakese nieuwkomers in België. Dat ruwe materiaal viel te zien in het kader van twee vertoningen van Homeland in Brussel. Een verslag.

Lees ook het interview van rekto:verso met Abbas Fahdel over Homeland

72_fagard_abbas fahdel 2.jpgOp 11 juni verzamelden zich, ondanks de ramadanperiode, een tiental Irakese nieuwkomers voor de vertoning van Homeland in Bozar Cinema, in aanwezigheid van regisseur Abbas Fahdel. Zeker met een lege maag bleek de bijna zes uur durende documentaire moeilijk te verteren, en ook tijdens het nagesprek achteraf kwamen emoties van heimwee, vertwijfeling en verdriet naar boven. Homeland toont een land, ooit de bakermat van de beschaving, dat nu geteisterd wordt door decennia van oorlog en geweld, en waar sektarische conflicten hoger oplaaien dan ooit. Of films daar iets tegen vermogen?

De avond was een initiatief van Dissent! en Cinemaximilaan. Cinemaximiliaan begon oorspronkelijk met filmvertoningen in het Maximiliaanpark en in vele asielcentra over het hele land, maar rond die presenterende werking is intussen ook een netwerk gegroeid van nieuwkomers die ook zelf de camera willen ter hand nemen om al hun verhalen in beeld te brengen. Vertoningen als die van Homeland in Bozar brengen hen in contact met filmprofessionals die al langer in dit land werkzaam zijn. Deze ontmoetingen vormen een eerste stap in het creëren van een platform waarop de projecten van nieuwkomers gerealiseerd kunnen worden in samenwerking met filmregisseurs, documentairemakers, scenaristen, cameramensen, monteurs, filmprogrammators en onderzoekers.

Een venster op een verdeelde wereld

Eén van de aanwezige nieuwkomers uit Irak speelde al enige tijd met het idee om een film te maken over zijn geliefde thuisland, samen met zijn broer. Cinemaximiliaan gaf beide broers een camera, en Abbas Fahdels sobere documentering van het alledaagse leven in Irak voedde hen met de nodige inspiratie. Toen ze terugkwamen uit Irak met meer dan vijf uur materiaal, begon hun zoektocht pas. Wat moesten ze nu aanvangen met al deze ongefilterde beelden van het dagelijks leven in een verscheurde stad? Welke boodschap zouden ze uitdragen?

Wekelijks, zo niet dagelijks, vinden er dodelijke aanslagen en willekeurige moorden plaats op de pleinen, de straten en in de shoppingmalls van Bagdad.

Wat we te zien krijgen is het leven van gewone middenstanders. Hen ontbreekt niets: we zien overvloedige maaltijden, de gedeelde gezelligheid en huiselijkhed in de familiesfeer, en de straten van Bagdad gonzend van muziek, poëzie en bedrijvigheid. Eén vraag brandt voortdurend op de lippen: waarom moesten deze twee jonge mensen dit geliefde land verlaten, alles opgeven en hun leven riskeren aan de grenzen van Europa?

Het antwoord komt op het einde van alle beeldmateriaal: beelden van de afgrijselijke zelfmoordaanslag van 3 juli in de handelswijk Kerrada, die meer dan vijfhonderd dodelijke slachtoffers maakte en het offerfeest aan het einde van de ramadan in diepe rauw deed verzinken. De broers bezoeken de plaats des onheils en praten er met overlevenden wiens bestaan werd geruïneerd door blind geweld. En deze aanslag komt niet alleen: wekelijks, zo niet dagelijks, vinden er dodelijke aanslagen en willekeurige moorden plaats op de pleinen, de straten en in de shoppingmalls van de Irakese hoofdstad. ‘Mocht de veiligheidssituatie ook maar voor vijftig procent verbeteren, dan zou ik onmiddellijk terug naar Irak trekken. Maar momenteel is het ronduit onleefbaar geworden’, vertrouwen ze ons toe.

Ruwe beelden op het grote scherm

Drie maanden later, op 10 september, staat Homeland op de affiche van Cinema Nova en zakt Abbas Fahdel  alweer af naar Brussel voor een reeks gesprekken en interviews. Opnieuw grijpt Cinemaximiliaan deze kans aan om een dertigtal nieuwkomers, hoofdzakelijk uit Irak, mee te laten reizen door de meanderende stroom beelden die deze film biedt over een – voor velen – ontoegankelijk geworden thuisland.

Inmiddels hebben beide broers hun materiaal met een kritisch oog bekeken en een eerste selectie gemaakt. Tijdens het selectieproces merkten ze hoe moeilijk het hen viel om afstand te nemen van deze beelden, die zo diep verbonden zijn met hun verlangen naar een vreedzaam bestaan. Hoe kunnen ze uit dit materiaal een film distilleren, die een genuanceerde boodschap de wereld instuurt over het leed van zovele miljoenen mensen die hun thuis moesten verlaten - en niet ‘omdat het ergens anders beter is’, maar wel omdat je eigen leven er op het spel staat?

72_fagard_Gwendolyn Lootens (rechts) in gesprek met het publiek (c) Cinemaximiliaan.jpgCinema Nova stelt genereus haar zaal open voor de nieuwkomers, dankzij de inzet van Anne Feuillere, één van de geëngageerde ‘kameraden’ van het bioscoopcollectief. De dag na de vertoning van Homeland worden ook hun selectie van ruwe beelden op het grote scherm geprojecteerd. Rond dit ruwe materiaal, ongesneden en onbewerkt, verzamelt zich een publiek van ‘oudkomers’ en nieuwkomers. Ook Abbas Fahdel zit in het publiek. ‘Ik heb geen verwachtingen, ik sta open en ben heel nieuwsgierig naar wat deze jonge Irakezen hebben gefilmd. Het zijn geen professionelen, en allicht is dat ook beter zo, hun oog is nog niet geformatteerd.’

Maar eerst worden er enkele rushes vertoond van beeldend kunstenaar Gwendolyn Lootens, voor een film die zij momenteel in België draait met een nieuwkomer uit Irak die hier intussen een jaar verblijft. Hij blijkt  over een uitzonderlijke camerapresentie te beschikken. Soms grappig, dan weer schrijnend, maar altijd scherp vertolkt hij de onwillekeurige conditie van het ‘vluchtelingenschap’. Sterker dan ooit doen de beelden van zijn gedachten- en zijn leefwereld beseffen dat ‘de vluchteling’ slechts een maatschappelijk model is, dat als een geformatteerd masker de eigenlijke persoonlijkheid verhult. Precies dat masker weet Lootens op te heffen en te ontwapenen. In haar materiaal treedt het individu naar voren, door historische omstandigheden gereduceerd tot het ‘naakte leven’. Na de vertoning grijpt Abbas Fahdel de microfoon en uit zijn bewondering voor deze aanpak: ‘Je hebt een goed personage gekozen dat op een licht, humoristische manier zeer diepgaande en existentiële thema’s aanboort en de culturele spanningen tussen Europa en het Midden-Oosten goed in beeld brengt.’ Het is nog even wachten tot de film van Lootens te zien zal zijn, zegt ze, want ze wil nog minstens tien maanden verder filmen.

Herbeginnen van onder nul

72_fagard_cinema nova.jpgDe debatten die in Cinema Nova volgen, afwisselend in het Arabisch, het Engels en het Frans, reflecteren de zoektocht van zovele nieuwkomers om hun nieuwe conditie te begrijpen en te plaatsen in hun persoonlijke biografie. Tenslotte is niemand erop voorbereid om zijn leven helemaal achter te laten en van nul - of zelfs minder dan nul - opnieuw te moeten beginnen in een geheel andere context. Ondanks de eindeloos aanslepende asielprocedures waarmee Irakese nieuwkomers psychologisch onder druk worden gezet, krijgen velen langzaam maar zeker hun eigen gezicht terug, en grijpen zij elke kans, hoe klein ook, aan om hun nieuwe leven in handen te nemen en hun vorige leven een plaats te geven.

Het materiaal van beide broers is voor zij die Irak verlieten, een onderdompeling in de geuren en smaken van het thuisland. Voor zij die Irak nog nooit bezochten, biedt het een beeld van de rijkdom en de schoonheid, de warmte en solidariteit die mensen bindt, en van de kracht van familiebanden. Het zijn beelden die hier zo weinig te zien zijn. ‘Plots begrijpen we’, zo zegt Ophélie, een sociale assistente die zich hard inzet voor de procedures van Irakezen, ‘wat al onze Irakese vrienden moeten missen, en hoe ze hun veelal gelukkige levens hebben moeten verlaten om in volledige onzekerheid, in een onbekende context opnieuw te beginnen.’ Ook de zorgvuldige reflecties van Abbas Fahdel op de avond in Cinema Nova zijn aanmoedigend. Hij ziet in dit ruwe materiaal de kiem van films die een noodzakelijk tegengewicht bieden aan de stereotiepe en geformatteerde beelden van vluchtelingen in de media. To be continued...

Wie Cinemaximiliaan willen helpen of steunen, kunnen daarvoor terecht op cinemaximiliaan@gmail.com of de facebook-pagina van het initiatief ‘Cinemaximiliaan behind the screen’.

Gawan Fagard is kunsthistoricus en mede-initiatiefnemer van Cinemaximiliaan.