Bollywood versus Hollywood

Sinds het splijtende Oscarsucces van Slumdog Millionaire is het officieel: Bollywood verovert Hollywood. Omgekeerd beïnvloedt het westen al langer de Indiase cinema, de grootste filmindustrie van de wereld. De populaire Bollywoodfilm Om Shanti Om, in 2008 in première op de Berlinale en daarna een bescheiden hit in Europa, toont precies waar de bevruchting plaatsvindt, en wat subtiele culturele verschillen blijven.

Herinner je je het slot van Slumdog Millionaire? Zoals het een goede Bollywoodfilm betaamt, eindigt hij happy. Jamal, arme luis uit de sloppenwijken van Mumbai, verovert het hart van zijn geliefde Latika én wint de populaire tv-quiz Who Wants to Be a Millionaire. Logisch, want herinner je je ook het begin? Regisseur Danny Boyle opent met een vraag: 'How did he do it? A: He cheated. B: He's lucky. C: He's a genius. D: It was written.' Alle Bollywoodfans kennen het antwoord. Het is uiteraard het lot dat Jamal de juiste antwoorden doet geven. Elke gebeurtenis in zijn leven was een hint. Ook Latika is voor hem voorbestemd: op het einde van de film worden de geliefden herenigd in een obligate dansact. Het maakt van Slumdog Millionaire een Bollywoodproduct par excellence: een epische lovestory die gelukkig eindigt, gedraaid in felle kleuren. Bovendien werd de muziek geschreven door Bollywoodvedette A.R. Rahman, die een Oscar in ontvangst mocht nemen voor beste soundtrack en beste song.

Die invloed op Hollywood is niet nieuw, maar pas sinds het nieuwe millennium toont ze zich zo openlijk. Zo speelde Bollywood een belangrijke rol in de revival van musical in de westerse cinema. Moulin Rouge! van Baz Luhrman baseerde zich voor een deel zelfs op het Indiase toneelstuk Mrcchakatika en verraadt ook in kostumering en choreografieën een sterke Bollywoodinspiratie. De goede kritieken en het kassucces van Moulin Rouge! zorgden voor een ware heropleving van de musical, met films als Chicago, The Producers, Sweeney Todd en Across the Universe. Als er weer gezongen mag worden op het witte doek, is het duidelijk waar de traditie en de knowhow te vinden zijn: in de Indiase cinema.

In omgekeerde richting is er al veel langer sprake van kruisbestuiving. Al van bij haar ontstaan heeft Bollywood ideeën en stijlen van Hollywood opgepikt. Zo ontleent Awaara (1951) van en met steracteur Raj Kapoor veel van zijn gesofisticeerde cinematografie aan Orson Welles' Citizen Kane. Maar pas toen Hollywoodfilms in de jaren negentig populair werden in India, met blockbusters als Jurassic Park en Titanic, werden Bollywoodmusicals structureel steeds meer verwesterd. Ook muziekzenders als MTV oefenden een grote invloed uit: dat zie je aan het ritme, de camerastandpunten, de danssequenties en natuurlijk de muziek zelf. Veel Bollywoodfilms bevatten sinds 2000 zowel westerse als Indiase elementen.

LIEFDE EN VERGELDING

Zo ook de bijna drie uur durende Bollywoodblockbuster Om Shanti Om (2007) van regisseuse Farah Khan. Alle belangrijkste genreconventies zijn aanwezig. Bovenal wordt er gezongen en gedanst in verbluffende decors. De seventies kitsch, de glitter en glamour spatten van het scherm, zeker in het eerste deel van de film. Dat speelt zich af in de jaren zeventig, wanneer hoofdpersonage Om Prakash Makhija (vertolkt door 'king of Bollywood' Shah Rukh Khan) nog gewoon figurant is in allerlei films. Hij adoreert de beroemde actrice Shanti, maar zij blijkt in het geheim getrouwd met producer Mukesh. Niet toevallig wordt dat de schurk, wanneer hij zijn zwangere vrouw probeert te vermoorden door de filmset in de fik te steken. Om wil haar nog redden, maar sterft samen met haar een dramatische dood. Onmogelijke liefde, verraad, familiebanden en opoffering: Om Shanti Om is Bollywood ten top.

Bij die populaire complexe thema's hoort sinds de jaren vijftig ook reïncarnatie, al gebruiken recente Bollywoodfilms die ingreep steeds minder. Maar Om Shanti Om switcht nu complexloos naar 2007, wanneer Om gereïncarneerd is als de zoon van de beroemde acteur Raj Kapoor en zich ook zelf tot filmster ontpopt heeft. Beetje bij beetje begint hij zich in flashbacks de gruwelijke moord op Shanti te herinneren. Daarvoor zal hij Mukesh doen boeten, door hem als — intussen door Hollywood verrijkte — producer in te huren voor een film die het verhaal vertelt van de dood van Shanti en de reïncarnatie van Om. Met behulp van Shanti look alike Sandy hoopt Om op een bekentenis van Mukesh. Die komt er niet, maar wanneer de geest van de dode Shanti opduikt, wordt Mukesh toch nog gestraft.

Het lot speelt dus ook in Om Shanti Om een cruciale rol. Wanneer Om en zijn broer Pappu in het eerste deel in de sloppenwijken een awardshow naspelen en Om van Pappu een halflege fles drank aangeboden krijgt, speecht hij in zijn dankwoord: 'Ze zeggen dat als je iets wilt met heel je hart, het universum je dan op elke mogelijke manier zal helpen.' De rest van de film is daar de bewijsvoering voor, tot het happy end. 'Bedankt,' zo voegt Om nog toe, 'dat je me doet geloven dat, net als in de films, ook in het echte leven alles goed komt. Happy endings! En als het niet gelukkig is, is het niet het einde, mijn vriend.'

DE HELD HUILT

Het einde van Om Shanti Om is gelukkig te noemen omdat Shanti's dood gewroken wordt, maar Om en Shanti worden wel niet herenigd. Dat gaat in tegen de klassieke love story van Hollywood, waarin de protagonist van eenzaamheid evolueert naar een vervollediging in 'tweezaamheid', volgens het ideaal van de romance. Maar Om zal in de hele film verstoken blijven van het object van zijn liefde. Vanuit Hollywoodstandpunt maakt dat van hem een zeer atypische held, want hij blijft single. In het Amerikaanse filmverhaal wordt de vrijgezel gezien als een 'monster'. Die dreiging — voor een maatschappij die alles organiseert rond het koppel — moet dan ook op alle mogelijke manieren bezworen worden. Zijn status moet 'vermenselijkt' worden. Voor Om gebeurt dat maar voor een deel.

Hollywood lost het probleem vaak op door de vrijgezel sterke, stereotiep mannelijke eigenschappen mee te geven. Zo waagt Om zelfs zijn vege lijf om Shanti te redden. Een andere oplossing voor het probleem van de vrijgezel vindt Hollywood in het kunstenaarschap. Is de vrijgezel artiest, dan wordt zijn afwijking maatschappelijk meer acceptabel. Is hij een danser, zoals de rollen van Fred Astaire of Gene Kelly, dan lost hij zijn eenzaamheidskwestie op met dans. Dat is ook zo voor Om, die in zijn dagdromen danst met Shanti aan zijn zijde. Maar op andere momenten is Om helemaal geen aanvaardbare Hollywoodheld. In de verhaaltypologie van Hollywood ligt zijn rol van 'verliefde man' namelijk moeilijk. Zoals Roland Barthes aanduidt in Uit de taal van een verliefde (2002), bestaat het gevaar dat die in zijn wachten en lijden te zeer 'vervrouwelijkt' wordt. Precies wat met Om gebeurt. Wanneer hij ontdekt dat Shanti al getrouwd is, zien we hem zelfs meerdere keren huilen.

Wel erg Hollywoodiaans zijn vooral de vele dansnummers uit Om Shanti Om. In het eerste deel kiest Farah Khan, die ook choreografe is, nog voor traditionele dansnummers, maar in het tweede deel vermengt ze die steeds meer met westerse kledij en dansstijlen à la MTV. Zo dragen sommige vrouwen voor het nummer 'Deewangi Deewangi' Indiase gewaden, terwijl andere minirokjes aanhebben. In de discoclip 'Dard-E-Disco' zijn het allemaal schaars geklede dames die op de muziek kronkelen. Hun danspassen zijn wel minder expliciet dan in sommige westerse videoclips: op dat vlak is India relatief preuts. Maar net als Hollywoodregisseurs tijdens de censuur van de Motion Picture Production Code — een document rond moreel aanvaardbare onderwerpen voor film — vonden Bollywoodregisseurs creatieve oplossingen. Een seksscène draaien is ondenkbaar, maar wanneer het regent in een Bollywoodfilm, staat dat symbool voor erotiek. Wanneer het tijdens 'Dard-E-Disco' plots begint te regenen en Om zingt: 'Blessings were showered on me in abundance / after this shower I had no other desire', is het voor de geoefende kijker duidelijk waarover het gaat.

KHAN KNIPOOGT

Het zou echter al te gek zijn om de waarde van Om Shanti Om te herleiden tot zijn gelijkenissen en verschillen met Hollywood. De grootste kracht van de film ligt in zijn metaniveau. Zo verwijst de openingsscène letterlijk naar Karz, een vergelijkbare Bollywoodfilm uit 1980 waarvan een centraal disconummer ook de titel voor Om Shanti Om levert. Ook uit de Hollywoodtraditie wordt geciteerd, wanneer Om in een ruzie met producer Mukesh uitkomt op 'Frankly my dear, I don't give a damn.' Of wanneer hij voor de rol van Love Man in een superheldenfilm niet snapt waarom hij zo'n onnozele strakke onderbroek boven zijn pak moet dragen.

Regisseuse Farah Khan beschikt over een enorm relativeringsvermogen, een unicum in Bollywood. Hoewel haar plot erg dramatisch is, verfilmt ze hem met veel humor. Zo wordt er in het eerste deel van de film af en toe bewust geparodieerd op de overacting in sommige Bollywoodfilms van de jaren zeventig. De acteurs zijn niet bang om zich belachelijk te maken, opnieuw iets wat voor Bollywoodsterren uitzonderlijk is. Zo stelt hoofdrolspeler Shah Rukh Khan zich erg kwetsbaar op door van sympathieke 'loser' te evolueren naar een verwend rotjong. Als filmster is hij egoïstisch en arrogant, karaktertrekken die de rollen van Shah Rukh Khan normaal niet hebben. Ook de vele andere beroemde Bollywoodsterren die in de film de revue passeren, relativeren zichzelf.

Zo veel ironie is nieuw voor Bollywoodfilms. Normaal zijn het escapistische sprookjes waar de kijker kritiekloos in moet kunnen meegaan. In die zin is Slumdog Millionaire veel meer een Bollywoodfilm dan Om Shanti Om. In Slumdog Millionaire ontbreekt de ironie volledig. De vormgeving mag dan wel realistisch en hard zijn — de trieste sloppenwijken, gefilmd op locatie, steken schril af tegen de kitscherige sets van Om Shanti Om — maar in die harde wereld vertelt Boyle een mierzoet verhaal. Als een volbloed Bollywoodregisseur trekt hij het a priori van het lot nergens in twijfel, laat staan dat hij zijn protagonisten op het eind elkaar zou ontzeggen, zoals Farah Khan doet. Slumdog Millionaire, een westerse film met Bollywoodtrekjes. Om Shanti Om, een Bollywoodfilm met westerse elementen. In beide gevallen levert het een interessante genrevermenging op.