Beyoncé on my mind

Lang geleden. Mijn Jamaicaanse vriendin Christine aan de telefoon. Of ik mee naar de Ancienne Belgique ging, daar kwam een te gekke R&B-meidengroep optreden. ‘Destiny’s Child heet ze.’ Ik: ‘Wat zullen we nu krijgen? Weer zo’n bijeengeraapt groepje grieten die veel huid tonen en in de micro kwijlen?’ ‘Nee man, ze zijn gaaf, markeer mijn woorden.’

Christine, mijn cultureel kompas, had gelijk. Het ging niet om het zoveelste ensemble zingende mannequins. Destiny’s Child werd groot, heel groot, ging in 2005 ter ziele, en uit de as verrees een nieuwe popgodin: Beyoncé Knowles.

DE STEM

Heeft Beyoncé alles wat een meisje zich wensen kan? Bij de recentste Grammy-uitreiking werd ze bedacht met zes trofeeën, ze ziet er onwaarschijnlijk goed uit, ze danst als de beste, en in de eerste plaats is er die stem natuurlijk. Het is een hachelijke zaak om te proberen in woorden te vatten wat die stem met je doet. Ze klinkt, aldus ene Jon Paredes in The New York Times, ‘velvety yet tart, with an insistent flutter and reserves of soul belting’. Dat kan ik niet eens vertalen, iets met ‘fluweel’ en ‘zerp’ en ‘fladderen’? Het is eigenlijk heel eenvoudig: Beyoncé heeft het beste uit beide werelden te bieden: enerzijds heeft ze een stemgeluid dat heel wat expressie aankan, en anderzijds beheerst ze haar zangtechniek tot in de perfectie.

Daar mogen we blij om zijn. Want het zijn er veel, de popdiva’s met een beperkt stemmetje die het moeten hebben van hun performance en présence. Het markantste voorbeeld is Madonna. Conceptueel altijd interessant, maar zingen? Ho maar. Het lijstje is naar believen aan te vullen. Kylie. Britney. Grace Jones. Begrijp me niet verkeerd: op hun muziek ga ik graag loos op de dancefloor. Laat ze maar komen, die leuke deuntjes van hen, maar over hun vocale kwaliteiten zijn we snel uitgepraat.
Dan is Beyoncé andere koek. Zelfs bij een liveoptreden houdt ze haar timbre, ook als ze ondertussen een heftige choreografie uitvoert. Zoiets speel je alleen klaar met een haast atletische ademtechniek en een hoogwaardige stembeheersing.

Niemand kan tippen aan Beyoncé, die je meevoert op een haarscherpe melismatische achtbaan

Zo is er een ding dat me keer op keer opvalt wanneer ik Beyoncé beluister: haar superieure melismen. Voor wie zich afvraagt wat dat in godsnaam is: een melisme zingen, betekent dat je verschillende noten laat kringelen rond één lettergreep. In R&B bestaan die melismen meestal uit ‘ohohohows’ of ‘heyheyheys’ die op en neer de toonladders springen. De kampioene van de melismatiek in de popmuziek is Mariah Carey, die met haar hoogste noten vogelgefluit benadert. In haar hoogdagen propte ze haar nummers zo vol met gratuite versiernoten dat je er in haar plaats moe van werd. Christina Aguilera kan er ook wat van, maar haar stemtimbre is wat meisjesachtig. Niemand kan tippen aan Beyoncé, die je meevoert op een haarscherpe melismatische achtbaan, met de deskundigheid van een zangeres die een klassiek repertoire brengt.

RELIGIE

Al worden deze R&B-melismen graag uitgelegd als een erfenis van de gospel, of zelfs uit het extatische gelal van de pinksterkerkse geloofsbeleving, meestal wordt onder het tapijt geschoven dat ze ook een eminente traditie in de Europese klassieke muziek hebben. Alweer: Beyoncé biedt het beste uit beide werelden.

Het verband met religieuze muziek is niet gratuit. Want ook al zingen ze nu over heel aardse dingen, oorspronkelijk kwamen ze immers van God, deze stemmen, in wiens kerken ze gevormd werden. Nu en dan coveren ze gospels en talloze malen aanroepen ze Jezus, de Schepper, het Lam Gods, de Almachtige, in guirlandes van versierende noten die zowel een liefdessnik als een kreet van mystieke vervoering kunnen zijn.

De charme van Beyoncés stem komt ook tot uiting in uptemponummers waarin een sterk contrast wordt neergezet tussen een minimale, hoekige, mannelijke instrumentatie (een summiere begeleiding, veel percussie, zoals in ‘Single Ladies’, ‘Bootylicious’,...) waar Beyoncé een soepele, vloeiende, soms zelfs kinderliedjesachtige melodie bovenop legt. Dat contrast tussen een mannelijk principe – krachtig en agressief – en een vrouwelijk beginsel – gevoelig en, jazeker, fluwelig – krijgt nog andere belichamingen. In ‘Crazy in Love’, Beyoncés hit met de blazerssample uit de seventieshit ‘Are You My Woman, (Tell Me So)’ worden de onaards mooie, zachte, ronde tonen van de zangeres afgewisseld met de hoekige, viriele, rap van Jay-Z. Beyoncé is een mooi voorbeeld van popmuziek op zijn best: een samenspel van de commerciële verlangens van de muziekindustrie met de creativiteit van enkelingen. Het is muziek waar je naar kunt luisteren omdat ze een analyse waard is, met spannende details om de oren gespitst te houden. Tegelijk zijn het songs waarop tienermeisjes dansen in hun kamer en die ze nazingen in hun haarborstel.

DE GODIN

Ook als ‘personage’ is Beyoncé interessant. Zoals in het imago van Prince referenties meezinderen naar illustere idolen van de populaire muziek, van Little Richard tot James Brown, van Jimi Hendrix tot zelfs The Beatles, zo is ook Beyoncés imago een grabbelton van verwijzingen: je herkent flarden Janet Jackson, Whitney Houston, Diana Ross, Aretha Franklin en Shirley Bassey.

Het prestige dat Beyoncé vandaag geniet, dankt ze grotendeels aan haar tijd met Destiny’s Child. Op de cover van de eerste cd, toen Destiny’s Child nog een kwartet was, staat ze wat onwennig in een uithoek van de groepsfoto. Pas toen na enkele woelige personeelswissels de groep doorging als trio kreeg Destiny’s Child een interessantere symbolische lading. Een vrouwelijke drievuldigheid is namelijk een onwaarschijnlijk krachtig cultureel archetype. Alleen al in de zwarte muziek is er een traditie van succesvolle trojka’s van bevalligheden: The Three Degrees, The Supremes, En Vogue,  TLC. Met drie leuke snoetjes kom je verder dan met een of twee, en vanaf vier heb je een menigte. Drie is elegant en overzichtelijk. In een zangtrio zit voor elk wat wils. (Dat beseften ook K3 en Luv’).

De teksten roepen op tot meer respect voor vrouwen en hun gevoelsleven

Maar zoals Diana Ross The Supremes ontsteeg, zo ontsteeg Beyoncé Destiny’s Child. In beide gevallen vervulden de andere twee zangeressen, hoewel ze nu en dan wat solowerk mochten etaleren, de rol van achtergrondkoortje en aangename beeldvulling. Ook zangtechnisch is het trioconcept interessant: de stemmen wedijveren niet echt, eentje neemt de lead en de andere spreiden een harmonisch bedje. Ze zingen niet tegen elkaar op en voor de luisteraar is het resultaat zalvend en sensueel en sexy en duidelijk. Op de coverfoto van de cd Survivor is bij de eerste oogopslag duidelijk hoe de kaarten liggen. Kelly en Michelle flankeren Beyoncé, die zich letterlijk in het middelpunt bevindt.

DE BOODSCHAP

Er zit meer in een liedje dan je denkt. Dit adagium van Samson en Gert is maar al te waar. Popmuziek opereert niet in een vacuüm. Songs, albums en imago’s articuleren iets van wat er in een samenleving omgaat. Wat heeft Beyoncé ons te vertellen op dat vlak? Haar songteksten en die van Destiny’s Child gaan voornamelijk over relaties. Over de heerlijkheden van een nieuwe liefde, over het verleidingsspel en, opvallend, geregeld wordt vriendjes de les gespeld. The Writing’s on the Wall is een conceptalbum van Destiny’s Child over de tien geboden voor een voorspoedige relatie. Zo krijgt het mansvolk ingepeperd ‘Gij zult rekeningen betalen’, als aanloop naar het nummer ‘Bills, Bills, Bills’, en in ‘Hey Ladies’ geeft Beyoncé haar kerel de bons: ‘Je krijgt kans na kans,’ zingt ze hem toe, ‘maar je weigert te veranderen, kras dus maar op.’ ‘He’s got to go’, roepen haar groepsgenoten haar achterna, in de aloude vraag- en antwoordaanpak uit de gospel.

Ook ‘I’m a Survivor’ en ‘So Good’ zijn nummers waarin een onwillig vriendje gedumpt wordt, ‘If I Were a Boy’ gaat over mannen die zichzelf veroorloven wat ze hun vriendin ontzeggen. Kortom, de teksten van Beyoncé baden sinds Destiny’s Child in een ‘macht aan de vrouwen’-sfeer. Dat gaat er ongetwijfeld in als zoete koek bij het vrouwelijk deel van de doelgroep, de jongens keken zich toch al de ogen uit. Hen zullen de teksten worst wezen.
Want je kunt er niet omheen: noch Beyoncé, noch Destiny’s Child struikelt over een contradictie meer of minder.

RESPECT

De teksten roepen op tot meer respect voor vrouwen en hun gevoelsleven. ‘Fighting temptation / Make you wait before we have a relation / If you touch us, we gonna altercation.’ Raak ons aan en daar komt ruzie van dus, maar in hun videoclips zie je ze kronkelen als krolse karakterdanseressen. Dat heet dan ‘macht over de eigen seksualiteit’ of zo, maar je kunt het ook gewoon vrouwelijke dubbelzinnigheid noemen. Of zo’n krankzinnig lied als ‘Nasty Girl’, waar er kijverig wordt gedaan over schaars geklede grietjes. Maar hebt u al eens goed gekeken naar de pakjes waarmee Beyoncé op het podium staat?

Een sterke vrouw is een vrouw met koopkracht

Beyoncé heeft een hele dubbel-cd gewijd (I am... Sasha Fierce ) aan een strategie om met zulke contradicties in het reine te komen. Voor dat album brengt ze haar stoutere persoonlijkheid onder in een alter ego, Sasha Fierce, ‘wilde Sasha’. Terwijl op cd 1 ‘de ware, authentieke’ Beyoncé zeemzoete, emotionele R&B-ballades kweelt, die me overigens gestolen kunnen worden (de titels alleen al: ‘Ave Maria’, ‘Broken Hearted Girl’), komt de andere cd toe aan de stoere Sasha Fierce, die nummers brengt zoals ‘Diva’ en ‘Ego’ en ‘Single Ladies’. Terwijl Beyoncé rustig kan roeren in haar liefdesbespiegelingen, zingt Sasha: ‘You want me naked? You can tape it.’

KOOPKRACHT

Zelfstandig zijn, je eigen leven uitstippelen, niet met je laten sollen, zeggen waar het op staat, dat klinkt behoorlijk feministisch. Zullen we dat toejuichen? Oké, heel eventjes dan. De enige manier om zelfstandig te zijn lijkt ingebed in beelden van een somptueus bestaan, met glimmende auto’s, fancy kleren. Versmald tot het uitgeven van geld aan wat je hartje verlangt. Want als je individuele teksten ziet in het grotere geheel van videoclips en in relatie met andere songteksten, krijg je het gevoel dat het begrip ‘vrijheid’ versmald raakt tot het kunnen uitgeven van geld aan alles wat je wilt. ‘Zelfstandigheid’ wordt begrepen als het vermogen om luxegoederen aan te schaffen. Een sterke vrouw is een vrouw met koopkracht. Niet voor niets zijn fancy kleren, juwelen, glimmende auto’s en chique huizen de emblemen van R&B. Beyoncé illustreert een wijder maatschappelijk fenomeen, dat erop neerkomt dat ‘zelfstandigheid’ en ‘vrijheid’ zo listig zijn bijgevijld dat ze perfect stroken met de noden van het kapitalistische consumptiesysteem. Het kapitalistische consumptiesysteem. Nooit gedacht dat ik anno 2010 dát begrip nog zo overtuigd zou bezigen.